Cüveynî’nin, Aslah Teorisi Bağlamında Mu`tezile Eleştirisi

Authors : Mikail İpek

Pages : 614-631

Doi:10.48120/oad.1509515

View : 3 | Download : 3

Publication Date : 2024-12-26

Article Type : Research Paper

Abstract :Mu`tezile’nin beş temel ilkesinden biri adalettir. Adalet prensibinin en önemli çıktılarından biri olan aslah teorisine göre, Allah’ın kulları için en iyi olanı yaratması vaciptir. Çünkü kulun teklife muhatap olabilmesi ve Allah’ın emir ve yasaklarını yerine getirebilmesi için kendisine birtakım imkânların verilmesi gerekmektedir. Nitekim insan sınırlı bir varlıktır ve istitaâti her şeyi yapmaya muktedir değildir. Bu bağlamda Allah, kuluna gerekli imkanları sunmalı, şeriatı haber vermeli ve lütufta bulunmalıdır. Aslahın vücûbiyeti konusunda Basra ve Bağdat ekolleri görüş birliği içinde değillerdir. Ancak bu durum vücûbiyet noktasındaki sonucu değiştirmemektedir. Yani her iki ekole göre de aslah vaciptir. Bilindiği gibi aslah tartışması, İmam Eş`arî’nin Mu`tezile’den ayrılma sürecinde de etkili olmuştur. Kezâ Eş`arî’nin (ö. 324/935-36), Ebû Ali el-Cûbbâî’ye (ö. 303/916) yönelttiği “üç kardeş” meselesiyle ilgili soru, Cubbâî’yi zor durumda bırakmıştır. Eş`arî gelenek içinde, sonraki dönemlerde de Mu`tezile’nin aslah prensibi farklı yönlerden eleştiri ve tenkide maruz kalmıştır. Söz konusu eleştiriyi yönelten kelamcılardan biri de mütekaddim dönemi son Eş`arî âlimi Cüveynî’dir (ö. 478/1085). O, kaleme aldığı eserlerde aslah meselesine değinmiş ve bu konuda Bağdat ve Basra Mu`tezilesi’nin görüşlerini ayrı ayrı eleştirmiştir. Eş`arîlik’le ilgili yapılan çalışmalarda, daha önce aslah konusunun bu bağlamda ele alınmamış olması, kanaatimizce meselenin çalışılmaya değer olduğunu göstermektedir. Dokümantasyon yönteminin kullanıldığı çalışmamızda amaç, Cüveynî’nin aslah prensibi bağlamında Mu`tezile’ye yönelttiği eleştirileri ele alıp değerlendirmektir. Mu`tezile’yi kıyas konusunda eleştiren Cüveynî, yeri geldikçe kıyası kullanmaktan geri durmamıştır. Yapılan çalışmada Cüveynî’nin aslah prensibi bağlamında Mu`tezile’yi, çoğunlukla tutarlı sebeplerle eleştirdiği ancak kıyas gibi konularda da zaman zaman kendi içinde çelişkiye düştüğü tespit edilmiştir.
Keywords : Kelâm, Cüveynî, Mu\'tezile, Salah, Aslah