Uygur dönemi Budist Sūtralarda yer alan ançulayu ärür mäniŋ äşidmişim ifadesi üzerine

Authors : Hasan İSİ

Pages : 78-88

Doi:10.29000/rumelide.752136

View : 11 | Download : 6

Publication Date : 2020-06-21

Article Type : Research Paper

Abstract :Eski Uygur Türkçesi, özellikle Uygur rahiplerinin Budizm ve Manihaizm temelli öğretiler çerçevesinde geliştirdikleri dinî terminolojinin somut örneklerinin verildiği dönem olma özelliğini taşımaktadır. Türk dilinin sistematik dinî terminolojisinin ilk örneklerinin verildiği bu dönem içerisinde yer alan çoğu metnin kaynak ya da aracı diller vasıtasıyla Eski Uygur Türkçesine aktarılması, ilgili öğretinin anlaşılması noktasında özellikle Budist Uygur rahiplerini hem Türkçe bilincine hem de ilgili öğretinin orijinalliğine sadık kalma güdüsü doğrultusunda hareket etmeye mecbur kılmıştır. Budist Uygur rahiplerinin öncülük ettiği tercüme faaliyetleri çerçevesinde başlayan dilcilik hareketleri, başlangıçta ilgili öğretilerin halka anlayacağı dille anlatılma arzusundan ileri gelse de zamanla benimsenen Türkçeleştirme yöntemleri ile dil bilincinin geliştiği görülmektedir. Bu Türkçeleştirme yöntemlerinden biri de, birebir çeviri yaparak ilgili öğretinin kaynak dildeki karşılıklarını Türkçe sözcük ve eklerle oluşturmaktır. Bu doğrultuda, Çince ve Tibetçe gibi kaynak ya da Soğdca ve Toharca gibi aracı diller vasıtasıyla Eski Uygur Türkçesine aktarılan metinlerde yer alan dinî kavramlar, özellikle Budist Uygur rahiplerinin uyguladıkları dil bilinci doğrultusunda Türkçeleştirilmeye çalışılmıştır. Bu yaklaşıma uygun Türkçeleştirme ürünlerinden biri de, Budist sūtralar içerisinde başlangıç sözü niteliğinde olan Skr. evaṃ mayā śrutaṃ ifadesinin birebir tercümenin ürünü olarak Eski Uygur Türkçesine ançulayu ärür mäniŋ äşidmişim şeklinde aktarımının yapılmasıdır. Kaynak dilde “Şöyledir duyduğum, şöyle işittim!” anlamlarına gelen bu ifade, Eski Uygur Türkçesine ait metinlerde de bu anlam eksenini koruyarak şeklen Skr. evaṃ mayā śrutaṃ ifadesine benzer yönde söz dizilimine sahiptir. Bu yazı, Skr. evaṃ mayā śrutaṃ ifadesinin Eski Uygur Türkçesi metinlerindeki karşılığı olan ançulayu ärür mäniŋ äşidmişim terimine yönelik dinsel ve dilsel değerlendirmelerden oluşmaktadır. Bu doğrultuda, ilgili kavramın dinsel yönü, Mahāyāna ve Tantracı gelenek içerisinde incelenerek ifadenin sahip olduğu dinî değer yönünde, kavramın Eski Uygur Türkçesi metinlerindeki görünümü yapısal olarak gösterilmeye çalışılmıştır.
Keywords : Eski Uygur Türkçesi, dinî terminoloji, Sūtralar, evaṃ mayā śrutaṃ, Duyduğum şöyledir