Trabzon ağzında ünlü uyumu: Bir başlılıkta hizalanma örneği

Authors : Tacettin TURGAY

Pages : 158-179

Doi:10.29000/rumelide.1146788

View : 11 | Download : 5

Publication Date : 2022-07-21

Article Type : Research Paper

Abstract :Türk dillerinin en belirgin özelliklerinden olan ünlü uyumu hem Türkoloji çalışmalarında hem de dilbilim çerçevesinde yapılan kuramsal sesbilim çalışmalarda geniş yer tutmuş, bu yönüyle alan yazınında çok sayıda ve zengin bir kuram çeşitliliği oluşmasına yol açmıştır. Ancak bu çalışmalar çoğunlukla Ölçünlü Türkçe ile sınırlı kalmış, Türkiye’de varlığını sürdüren diğer ağızlarda görülen/görülebilecek ünlü uyum türleri için yeterli düzeyde araştırma yapılmamıştır. Bu çalışmada Trabzon ağzında kısıtlı ölçüde görülen ünlü uyumu Yönetim Sesbilim kuramı çerçevesinde incelenmekte ve Ölçünlü Türkçede element yayılması biçiminde cereyan eden ünlü uyumunun Trabzon ağzında ünlülerin başlılık bakımından hizalanması biçiminde işlediği savunulmaktadır. Diğer bir deyişle, Ölçünlü Türkçede ünlülerin element yapısını zenginleştiren ünlü uyumu, Trabzon ağzında ünlü çekirdeğinde bulunan elementlerin söz konusu ünlünün Baş/İşleyici konumları arasında yer değiştirmesi süreci olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu tarz ünlü uyumu alan yazınında gerginlik/gevşeklik uyumu olarak da anılmaktadır. Bu mekanizmayı yöneten bir Başlılıkta Hizalanma Kısıtlaması öne sürülmekte ve geniş bir veri kümesini açıklayabildiği gösterilmektedir. Bunun yanı sıra, ilgili ağzın ünlü sistemi de ele alınmakta ve ilk bakışta geliştirilen model için sorun teşkil edebileceği düşünülen bir dizi verinin de Başlılıkta Hizalanma Kısıtlamasının yalnızca gevşek ünlüleri hedef aldığı varsayımıyla açıklığa kavuşturulabileceği örneklendirilmektedir. Ünlü uyumunun değişik biçimler alabileceğini göstermesi bakımından kuramsal ufkumuzu genişleten bu çalışma, aynı zamanda farklı ağızların incelenmesinin önemini ortaya koymaktadır.
Keywords : Ünlü uyumu, Trabzon ağzı, hizalanma, element, Yönetim Sesbilim