Bidâyetü’l-Müctehid Bağlamında İbn Rüşd’ün (öl. 595/1198) Hadisçiliği ve Hadislerle İlgili Değerlendirmeleri

Authors : Muhammet Fatih DEMİRTÜRK

Pages : 497-526

Doi:10.18498/amailad.1259559

View : 62 | Download : 31

Publication Date : 2023-06-30

Article Type : Research Paper

Abstract :Fıkhî hükümlere kaynaklık etmesi bakımından, hadis ve fıkıh arasında kuvvetli bir bağlantı vardır ve hadis, fıkıh ilminin temel kaynaklarından biridir. Müctehidler, fıkhî görüşlerini Kur’ân’ı Kerîm ve Sünnet-i Seniyye\`yi esas alarak ortaya koymuş, bununla birlikte delilleri kullanma yöntemlerinden dolayı bazı fıkhî meselelerde ittifâk etmişken bazılarında ise ihtilâf etmişlerdir. Söz konusu ihtilafların bir kısmı hadis kaynaklıdır. Zira hadislerin sened ve metin açısından değerlendirilmesindeki farklı yaklaşımlar, müctehidlerin, ilgili hadislerle amel etme konusunda ihtilaf etmelerine neden olmuş ve neticede fıkhî ihtilaflara kapı aralamıştır. Hadislerin hadislerle veya diğer şer‘î delillerle arasında gerçek bir aykırılığın bulunmayacağı hususu büyük ölçüde kabul gören bir esastır. Sıhhat açısından birbirlerine denk kuvvette olup aralarında çelişki varmış gibi görünen hadisleri ve hadisler arasındaki bu tür aykırılıkları inceleyen Muhtelifu’l-hadîs ilmi, bütün dinî ilimleri ilgilendirmekle beraber daha çok hadis usulü ve fıkıh usulü literatüründe ele alınmıştır. Fıkıh usulü eserlerinde muhtelifü’l-hadîs konusu sadece hadisler arasındaki çelişkilerin ele alındığı müstakil bir başlık olarak değil bütün şer‘î deliller arasındaki teâruzun bir alt başlığı olarak incelenir. Hadis usulü âlimleri konuyu büyük ölçüde “sübût”, yani hadislerin kaynağına aidiyeti bakımından, fıkıh usulü âlimleri ise “delâlet”, yani hadislerin anlaşılması bakımından ele almışlardır. Fukahânın ihtilaflarını ele alan “Hilâfiyyât” türü eserlerde genellikle fukahânın görüşleri verilmekte; onların farklı kanaatlerde olmasının arkaplanındaki sebepler zikredilmemektedir. Bu bağlamda İbn Rüşd’ün insert ignore into journalissuearticles values(öl. 595/1198); Bidâyetü’l-müctehid ve Nihâyetü’l-muktesid isimli eseri ise fukahânın ittifak ve ihtilaf ettiği meselelerden bahsetmesinin yanı sıra bu görüş ayrılıklarının arka planını açıklaması bakımından önemli bir yere sahiptir. Siyaset, din, hukuk, tıp ve felsefe gibi çok farklı alanlarda eser veren İbn Rüşd çok yönlü bir alimdir. İlim tahsiline Kurtuba’da başlayan İbn Rüşd, dinî ilimlerde, tarih ve Arap edebiyatında, fıkıhta ve fıkıh usulünde derinleşmiş, kırk yaşlarında iken ders ve fetva vermeye başlamış, döneminin önde gelen fakihleri arasında yer almıştır. İbn Rüşd’ün ilmi birikimini yansıttığı bu eseri mezheplerin ihtilaf ettiği konuları ve sebeplerini görme, ihtilafın temelinde yer alan delilleri bilme ve bunların müctehidler tarafından nasıl yorumlandığını öğrenme açısından önemli bir müracaat kaynağıdır. İctihad melekesini geliştirmek gayesi ile kitabı telif eden müellif eserinde müctehidlerin ittifak ve ihtilaf ettiği meşhur meselelerden ve fıkhî ihtilafların arkaplanındaki sebeplerden bahsedip, hadis ilmi ile ilgili bazı meselelere değinmiştir ve mukaddimesinde de genel olarak usule dair görüşlerine yer vermiştir. Müellifin Mâliki mezhebine mensup olmasına rağmen yer yer farklı mezheplerin görüşünü tercih edebilmesi, mezhep taassubu olmadığını göstermekte ve bu durum eserin orijinalliğini daha da artırmaktadır. Bu makalede, öncelikle İbn Rüşd’ün insert ignore into journalissuearticles values(öl. 595/1198); ilmî hayatı ve hadisçiliği ele alınacak, ardından Bidâyetü’l-müctehid ve nihâyetü’l-muktesid isimli eseri hadis ve hadis usûlü açısından irdelenecektir. Son kısımda ise İbn Rüşd’ün hadislerle alakalı zikrettiği değerlendirmelerinden ve kurallardan bahsedilecektir. İbn Rüşd’ün eserinde zikrettiği ihtilâf sebeplerinden hareketle tespit edilen hadislerin bölgeselliği ve bilinmemesi, hadislerin sıhhatinin tespiti, hadislerin anlaşılması, hadislerin delillerle teâruzu ve teâruz eden hadislerin çözüm yöntemleri ile alakalı görüşlerine bu konularla ilgili örneklerle birlikte yer verilecektir. Bu örnekler üzerinden onun hadisleri ele alışı, yorumlaması ve ihtilaflı hadislerle ilgili çözüm yöntemleri ana hatlarıyla açıklanıp değerlendirilecek, hadis ilmi ile ilgili zikrettiği birtakım kurallardan bahsedilecektir. Bu sayede İbn Rüşd’ün hadis ve hadis usulü ile alakalı görüşlerini tespit etmenin yanısıra hadis ilminin fıkhî ihtilaflardaki etkisinin somut verilerle gözlemlenmesi amaçlanmaktadır.
Keywords : Hadîs, İhtilâfül Hadîs, İhtilâfül fukahâ, İbn Rüşd