Arap Sözlük Biliminin Ekolleşen Sözlük Sistemleri

Authors : Nihat YALÇIN

Pages : 373-428

Doi:10.18498/amailad.1263540

View : 82 | Download : 25

Publication Date : 2023-06-30

Article Type : Research Paper

Abstract :Sözlüklerin uygulama ve teorisiyle ilgilenen sözlük bilimi iki dala ayrılır. Birincisi alanı, kelime dağarcığı ve deyim bilim insert ignore into journalissuearticles values(frazyoloji); olan ve ilmü’l-müfredât veya ilmü’l-elfâz ya da lexicology diye tabir edilen teorik ve sözlük araştırmalarıdır. İkincisi ise alanı, uygulama ya da sözlük yapımı olan ve es-sınâatü’l-mu‘cemiyye ya da lexicography diye tabir edilen sözlükçülük araştırmalarıdır. Batı’da sözlük bilimi insert ignore into journalissuearticles values(lexicography); teriminin karşıladığı olgu, sözlük yapımı ve yazımı, araştırma ve kuramcılığıdır. Arap/İslam coğrafyası filolojisinde ise sözlüklerin söz varlığına ilişkin çalışmalarını ifade eden leksikoloji insert ignore into journalissuearticles values(sözlük bilimi);, “ilmü’l-luga, ilmü’l-mu‘cemât ve mu‘cemiyyât” gibi isimlerle zikredilmekte, sözlük yazımı ve sözlük çeşitlerini araştıran lexicography ise “sınâatü’l-mu‘cem” olgusuyla ifade edilmektedir. Lexicology esas itibariyle lafızların iştikâkları insert ignore into journalissuearticles values(türetimi);, binaları insert ignore into journalissuearticles values(kalıpları);, mana ve i‘rab yönünden delaletleri, terimsel yönleri, eş anlamlıları ya da anlamdaşlarıyla insert ignore into journalissuearticles values(synonym); ve çok anlamlılıklarıyla insert ignore into journalissuearticles values(polysemy); ilgilenir. Lexicography ise bilgi ve reel verilerin toplanması, verilerin belirli bir sisteme göre düzenlenmesi, materyallerin yazıya geçirilmesi, hazırlanan nihai ürünü yani mu‘cem, kâmûs veya sözlüğü yayınlamak ile ilgilenir. Leksikografi çalışmalarının, insanın yaratılışı kadar eski olduğunu söylemek mümkündür. İlk yazılı sözlük eserleri ise Arap/İslam coğrafyasında hicrî II. asrın ortalarından sonra başlamıştır. Lügat, mu ‘cem ya da kamus insan topluluklarının, bireylerin birtakım gereksinimlerini ifade ettikleri seslerin özel bir sıraya göre düzenlenmiş şekilde anlamlarını açıklayan, iştikâkı, yazılış ve telaffuz şekilleri ve kullanım yerlerini gösteren şevâhiti ile birlikte sunan çalışmalardır. Arap sözlük biliminde çeşitli alanlarda çeşitli sözlükler yazılmıştır. Sözlüğün alanına da işaret eden bu sözlük çeşitlerinden bazıları şöyle sıralanabilir; özel ve genel konulu, etimolojik veya morfolojik, semantik, ansiklopedik, resimli, diyalektolojik, terimsel, sistemsel insert ignore into journalissuearticles values(usûlsel); ve fehvâ insert ignore into journalissuearticles values(anlam); eksenli sözlükler, dil ve tercüme, eş, zıt ve anlamı çok kelime, atasözü ve deyim, belde isimleri ve özel isim sözlükleri, taklîb ve fonetik insert ignore into journalissuearticles values(ses);, alfabetik, telaffuz, son ve ilk harfleriyle kendi aralarında alfabetik sıralı, konstrüktif insert ignore into journalissuearticles values(yapısal); ve monografik insert ignore into journalissuearticles values(tematik); ve aynı vezin ve kalıp sistemli sözlükler gibi. Arap sözlükçülüğünün alt yapısı oluşturulurken sözlük telifiyle uğraşan alimler çeşitli metotlar kullanmışlardır. Bu sistemlerden taklîb ve fonetik, özel ve normal alfabetik, kafiye ve telaffuza göre alfabetik sıralı sistemler gibi bazıları ekolleşme seviyesine kadar ulaşmışlardır. Bu sayılan sistemler nasıl ekolleşme seviyesine gelmişse bu sistemler üzerine yazılan sözlüklerden bazıları da ekolün temsilcisi durumuna gelmişlerdir. Mesela “Kitâbü’l-‘Ayn”, “Tehzîbü’l-Luga” ve “el-Bâriʿ fi’l-Luga” taklîb ve fonetik insert ignore into journalissuearticles values(ses); sıralı sistemin, “el-Cemhere” ve “Mu‘cemü Mekâyîsi’l-Luga” özel alfabetik sıralı sistemin, “Dîvânü’l-edeb”, “es-Sıhâh”, “Lisânü’l-Arab” ve “el-Ḳâmûsü’l-Muhît” kafiye sıralı sistemin, “Muhîtü’l-muhît”, “el-Müncid” ve “el-Mu‘cemü’l-vasît” normal alfabetik sıralı sistemin ve “el-Mücerred”, “et-Ta‘rîfât”, “el-Merci‘” ve “er-Râid” telaffuza göre alfabetik sıralı sistemin temsilcisi durumuna gelmişlerdir. Sözlük bilim, teorik boyutu ve uygulama alanı geniş yelpazeli bir konudur. Yine Arapça’nın bazı inceliklerini ortaya çıkarmada en önemli faktörlerden biri olan Arap sözlük bilimi de sözlük sistemleri, çeşitleri ve uygulama alanlarıyla çok kapsamlı bir alandır. Bu sebeple Arap sözlük bilimi materyallerine ulaşmakta ve ulaşılan materyallerin etkin ve verimli kullanılmasında problemler yaşanabilmektedir. Halef ya da selef her asırda yaşayan alimler gerek teolojik ilmin künhüne gerekse genel anlamda ilmin künhüne bu ilimle vakıf olabilmişlerdir. Çünkü Arap sözlük biliminde sarfî, nahvî, belâgî ve anlamsal bulgulara rastlamak mümkündür. Ancak insanın bu ilmi tamamen kavraması mümkün olmaz. Bu sorunsal üzerine yapılan bu çalışma ile akademik yapı içerisinde bir disiplin olan Arap sözlük biliminin gelişimine, sözlüksel faaliyetlerin ve işlevlerin belirlenmesine ve sözlüksel iletişimin artmasına katkı sağlamak amaçlanmaktadır. Ayrıca bu çalışmanın sözlük kullanıcılarının Arapça sözlükleri etkili bir şekilde kullanabilmeleri için sözlüklerin yapılarını ve sistemlerini anlamaları ve yukarıdaki bulgulara daha çabuk ulaşmaları noktasında önemli bir çalışma olduğu düşünülmektedir. Bu çalışmada temel kural olarak tümdengelim yöntemi uygulanmıştır. Bu yöntem uygulanırken tarama ve örnekleme yöntemleri beraber kullanılmıştır. Konuyla ilgili materyalden etkin bir şekilde yararlanmak için önce konuyla ilgili literatür taraması yapılarak gerçek veriler toplandı. Sonra toplanan bu veriler örnekleme yöntemi ile analiz edildi.
Keywords : Dil bilim, Sözlük bilim, Arap sözlük bilimi, Lügat, Mucem, Kamus