İsnad Ağı, Otorite Alanı ve Rivayetleri Bağlamında Katâde b. Diâme (öl.117/735)

Authors : Nurdan GENÇ, Bekir ÖZÜDOĞRU

Pages : 79-110

Doi:10.18498/amailad.1264829

View : 118 | Download : 78

Publication Date : 2023-06-30

Article Type : Research Paper

Abstract :İsnad yalnızca hadis rivayetlerinin aktarım aracı değil aynı zamanda bilginin de tabakalar arasında veya aynı tabaka içerisinde aktarımını ifade eder. Bilgi-nin bu şekildeki aktarımı yani sened kullanımı yatay ve dikey ağların oluşma-sına sebep olur. Bu bağlamda isnad ağı dönemler ve bölgeler arasında bilginin dolaşımını ve sosyal ilişkileri takip etmek için önemli ipuçları sağlayabilir. Çok yönlü profile sahip oldukları için özellikle tâbiîn dönemi âlimlerinin isnad ağları, hadis, tefsir, fıkıh vb. alanlarda daha geniş olacaktır. Bu bağlamda fark-lı alanlardaki rivayetlerin ve isnad ağlarının karşılaştırarak dönemin rivayet üslubunu tasvir etmeyi amaçladığımız çalışmamızda tâbiîn âlimlerinden Katâde b. Diâme’nin rivayetleri ve isnad ağı kendisine isnad edilen eserlerde yer alan rivayetleri üzerinden tahrîc ve tahlil edilmiştir. Bu amaç doğrultu-sunda makalenin hacmi ve kaynakların ulaşılabilirliği göz önünde bulunduru-larak Katâde’nin otorite alanları için tefsir, fıkıh ve hadis ilimleri seçilmiştir. Tefsir ve fıkıh alanlarındaki rivayetlerinin tahrici, sened tahlili ve kendi alan-ları içerisindeki yaygınlığı karşılaştırılarak aynı zamanda muhaddis yönü de incelenmiştir. Metnin akışı ve çalışmanın hacmi dikkate alınarak rivayetlerin tahricine dipnotlarda işaret etmekle yetinilmiştir. Katâde bin Diâme’ye isnad edilen el-Menâsik ve el-Nâsih ve’l-Mensûh isimli eserler başlıca kaynaklarımızı oluşturmakla birlikte erken dönem ile klasik hadis, tefsir ve fıkıh kaynakların-dan istifade edilmiştir. Sınırlandırmak maksadıyla bunlardan Ebû Hanîfe ve İmam Şâfiî’nin Müsned’leri, İmam Ebû Yûsuf ve İmam Muhammed’in Âsâr’ları, Tâhavî’nin Şerhu Meâni’l-âsâr’ı, Beyhakî’nin Ma’rifetü’s-sünen’i, Ta-berî ve Kurtûbî’nin tefsirleri kaynak olarak kullanılmıştır. Makale, iki ana başlık altında kurgulanmıştır. İlk ana başlıkta Katâde b. Diâme’nin hayatı ve isnad ağı ele alınmış; ikinci ana başlıkta ise otorite alanları ve rivayetleri de-ğerlendirilerek elde edilen sonuçlar arz edilmiştir. Katâde’nin muhaddisliği, müfessirliği ve fıkhî görüşleri gibi konularda çalışmalar yapılmıştır. Elinizdeki çalışma ise Katâde’nin otorite alanlarını isnâd ağı bağlamında ele almayı ve bütüncül bir bakış açısıyla sonuçları ortaya koymayı hedeflemektedir. Bunun-la birlikte Katâde’nin tefsir ve fıkıh alanlarındaki tüm rivayetler ile ilgili alan-lar dışında diğer ilim alanlarındaki rivayetlerinin makalenin kapsamına dahil edilememesi ve karşılaştırma yapılan kaynakların sınırlılığı sebebiyle isnâd ağının tam anlamıyla ortaya konularak tahlil edildiğini söylemek zordur. An-cak bu denli bir çalışma akademik bir makalenin olağan sınırlarını aşacağın-dan mevcut çalışma bir nüve hükmünde kabul edilebilir. Elde edilen sonuçlara göre hem otorite alanlarının genişliği hem de tâbiînin küçüklerinden olması sebebiyle isnad ağı, sahâbeden üçüncü asra kadar uzanmakla birlikte tâbiîn tabakasında daha geniştir. Kendisini sahâbeye ulaştıran kanallar hükmünde olan bu yaygın ağın onun rivayetlerinde mürseller şeklinde tezahür ettiği söy-lenebilir. Hakkındaki başlıca tenkitlerden birisi olan tedlîs dönemin rivayet üslubunda görüldüğü üzere, kendisinden işitmediği hadisi hocasından işitmiş gibi rivayet etmek değil, kendi tabakasındaki bir râvinin ismini zikretmemek şeklindeki inkıtâ’ hükmündedir. Ayrıca burada ifade edilebilir ki onun hadis rivayetinde isnad kullandığı; ancak dönemin rivayet üslubunun doğurduğu bir sonuç olarak mürsel-muttasıl sened kullanımında özel bir hassasiyetinin bulunmadığı söylenebilir. Dolayısıyla buradaki anlamı ile onun tedlîs yapması dönemin rivayet üslubu içerisinde değerlendirildiğinde bir kusur sayılmama-lıdır. Otorite alanları arasında bir değerlendirme yapıldığında isnad ağı tefsir alanında yoğunlaşmaktadır. Rivayetleri tefsir ve fıkıh ilimleri özelinde ince-lendiğinde tefsire göre fıkhî rivayetlerinde daha fazla mürsel rivayetlere rast-lanmaktadır. Bu rivayetler çoğunlukla hocası olan meşhur mürsil râvilere da-yanmaktadır. Bununla birlikte tefsir rivayetlerinde tedlise rastlanmadığı; fıkhî rivayetlerinde ise tedlîs görüldüğü söylenebilir. Bölgeler arası dağılımına ba-kıldığında ise isnad ağının Basra ağırlıklı olmak üzere Irak, Şam ve Hicaz böl-gelerine dağıldığı görülmektedir.
Keywords : Hadis, İsnad, İrsâl, Tedlis, Katâde