MU’TEZİLE’NİN ORTAYA ÇIKIŞI BAĞLAMINDA DİNÎ ve SOSYO-KÜLTÜREL ÇEVRE

Authors : Galip TÜRCAN

Pages : 43-74

View : 12 | Download : 6

Publication Date : 2019-06-30

Article Type : Research Paper

Abstract :            Mu’tezile’nin ortaya çıkışını ve gelişimini daha iyi kavramak, dinî kültürel zemini yanında içine doğduğu sosyo-kültürel ve siyasî çevrenin ayrıca değerlendirilmesini gerektirmektedir. Mu’tezilî kurucu kimliğin hem kişiler hem de toplumsal kesim bağlamında ele alınıp irdelenmesi ve ilgili kimliğin inşaında etkin olan bilimsel kültürel çevreye ayrıca işaret edilmesi söz konusu değerlendirmeye dahildir. Mu’tezile’nin kurucuları Vâsıl b. Atâ ile Amr b. Ubeyd’in kişisel düzeydeki bilimsel merakları, dinî bilgiyi yeniden tanımlama istekleri ve bunu çevreye yayma arzuları, siyasî hedefleri, kendilerini güçlü şekilde ortaya çıkaran Araplar dışındaki Müslüman çevre yani mevâlî, yaşadıkları ve Mu’tezile’yi kurdukları Basra’nın ve onun yakınındaki Kûfe’nin dinî kültürel ve sosyal açıdan farklılığa izin veren ve siyasî ayrışmayı besleyen, barındıran yapısı, esasen itikadî bir mezhep olarak Mu’tezile’nin farklılaşması bakımından son derece önemlidir. Bunun yanı sıra Müslüman toplumda yaşayan mevâlînin dinî, sosyo-kültürel ve siyasî bütün faaliyetlerinde kadîm İran kültüründen sürekli destek alması, İran coğrafyasında yer alan ve Yunan felsefî kültürünü yüzyıllar boyunca muhafaza eden yakınlardaki bilimsel merkezlerin ürettiği dinî-felsefî nitelikli bilginin doğrudan ya da dolaylı bir şekilde Basra’ya ve Kûfe’ye ulaşması, müdahaleci tutumunu hiç ihmal etmeyen kadîm İran siyasî kültürünün dinî/itikadî ayrışma zeminini, ayrışma lehine olmak üzere, belli ölçüde tahkim etmesi, mu’tezilî farklılaşma bakımından değerlendirilmelidir. Mu’tezile’nin, ortaya çıktığı dönemde, özellikle ilahî sıfatları nefyederek Emevî iktidarının, cebri bir siyasî argüman olarak istismar etmesine karşılık yapıp etmeleri konusunda insan iradesini ayrıca vurgulaması hem dinî/itikadî hem de toplumsal ve siyasî alanda ciddi değişimlere sebep olmuştur.
Keywords : Kelam, Mu`tezile, Emevîler, Mevâlî, Cebr