Hadiste Şâz Kavramının Teşekkül Sürecinde İmam Şâfiî’nin Rolü

Authors : Mehmet Koç, Talat Sakallı

Pages : 52-71

View : 96 | Download : 66

Publication Date : 2024-06-30

Article Type : Research Paper

Abstract :İslam’ın ikinci kaynağı olan sünnetin muhafazası, hicri ilk asırdan itibaren alimlerin öncelikli gündemi olmuştur. Bu gayenin bir tezahürü olarak hadis ilimleri ve usulü ortaya konulmuştur. Hadis alimleri, râvileri ve rivayetleri muhtelif kriterlere binaen farklı lafızlarla değerlendirmişlerdir. Bu gayretlerin neticesinde hadis râvileri sika, sadûk ve zayıf gibi; rivayetler de sahih, hasen, zayıf gibi çeşitli mertebelerde sınıflandırmışlardır. Bahsedilen kavramlar, alimler tarafından muhtelif manalarda kullanılmış, uzun zaman alan bir süreçte hadis usulü kitaplarının ana muhtevasını oluşturmuşlardır. Bu sebeple her bir kavramın alimler tarafından hangi anlamda kullanıldığını tespit etmek, bu terimlerle nitelenen rivayetlerin sıhhat derecelerini tayin ve anlamlarını tavzih hususunda önem taşımaktadır. Söz konusu tenkit lafızlarından biri de şâz kavramıdır. Usul eserlerinde zayıf hadis türlerinden biri olarak bahsedilen şâzzı, hicri ikinci asırdan itibaren alimler rivayet tenkit lafzı olarak kullanmaya başlamışlardır. İlk dönemlerde şâz kavramı, bazı alimlerce “mâ’rûf fetvaya muhalif rivayetler” için kullandığı gibi kimilerince “râvinin tek başına rivayette bulunmasını” ifade etmektedir. Şâz kavramı hadis usulü eserleri yazılıncaya dek kısıtlı sayıda kullanılmıştır. Dolayısıyla az sayıda olan bu kullanımların bir hadis terimini ifade etmesi veya yalnızca sözlük manasından ibaret olup olmaması tartışma konusu haline gelmiştir. Bu bağlamda makalemizde ilk dönem müelliflerin kavramı hangi manada kullandıkları, ilgili hadisler örnek verilerek değerlendirilmeye çalışılmıştır. Çalışmada mezkûr kavrama dair yaptığı tarif incelenecek olan İmam Şâfiî, hicrî ikinci asrın önemli fıkıh ve hadis alimlerinden sayılmaktadır. Şâfiî İslamî ilimlerin oluşum döneminde kaleme aldığı el-Ümm, er-Risâle, Cimâ’u’l-ilm, İhtîlâfü’l-hadîs gibi eserlerle fıkıh metodolojisinin yanı sıra hadis terminolojisine de önemli katkılarda bulunmuştur. Bu katkılar sebebiyle Ehl-i Hadis ekolünün kurucusu sayılmış ve “Nâsıru’l-hadis” lakabıyla anılmıştır. Sonraki dönemde hadis usûlü eserlerinde müstakil başlıklar altında yer alıp incelenecek olan birçok terim onun teliflerinde yer bulmuştur. Dolayısıyla onun tarif ve kullanımlarına sıkça atıf yapılmış, kimi zaman da bu tarifler tartışma konusu olmuştur. Bu kavramlardan birisi de çalışmanın konusu olan şâz lafzıdır. Her ne kadar şâz kavramı İmam Şâfiî’nin eserlerinde tespit edilemese de ilgili kavrama dair yapılan ilk tarif çok sayıda eserde Şâfiî’ye nispet edilmiştir. Haliyle Şâfiî’nin şâz kullanımının bir ıstılahı tarif etme amacı taşıyıp taşımadığı da tartışılmıştır. Şâfiî’den önce de merviyyâtın tenkidinde kullanılan şâz lafzı, onunla kavramsal mahiyet kazanmıştır. Asırlar sonra İbn Hacer el-Askalanî ile birlikte hadis usûlü eserlerinin genelinde Şâfiî’ye nispet edilen anlam yaygınlık kazanmış ve detaylandırılmıştır. Ancak meşhur hadis usûlü müelliflerinden Hâkim en-Nîsâbûrî ve İbn Salâh gibi hadis alimleri şâz kavramını farklı tarif etmişlerdir. Çalışmada daha çok Şâfiî’nin yaptığı “sika râvînin evla olana muhalefeti” manasındaki şâz tarifi incelenmiştir. Bu tarifin, kavramın ıstılahlaşma sürecindeki etkisini ortaya koymak adına Şâfiî’den önceki şâz kullanımlarına temas edilmiştir. Şâz için farklı tarifler yapan alimlere kısaca işaret etmekle birlikte müstakil olarak değinilmemiştir. Son olarak ilgili kavramın tanımlamasında Şâfiî’ye atıf yapan ve onunla aynı tarifi benimseyen hadis alimleri örnek verilmiştir. Rivayetlerin sıhhat tespitinde farklı tanım ve anlamaların her bir alim için ayrı ayrı tespit edilmesinin önemi örnek rivayetlerle ortaya koyulmaya çalışılmıştır.
Keywords : Hadis Usûlü, Istılah, Şâz, Şâfiî, Rivâyet