İbn Cüzey’in Tefsirde Tercih Kriterleri

Authors : Mehmet Kaya

Pages : 691-732

Doi:10.47424/tasavvur.1545476

View : 189 | Download : 94

Publication Date : 2024-12-31

Article Type : Research Paper

Abstract :“Bir şeyi öbürüne göre daha iyi, üstün veya önemli sayma, yeğ tutma, yeğleme, tartma” şeklinde tanımlanan tercih insanoğlunun yaşamını şekil-lendiren en önemli unsurlardan biridir. İnsanların beslendikleri kaynakların farklı olması onların düşünce yapılarının da farklılaşmasına neden olmakta, bunun sonucu olarak da ortaya farklı görüşler çıkmaktadır. Tercih İslami ilimlerde de önemli bir fonksiyona sahiptir. Fıkıh, fıkıh üsulü ve hadis ilimle-rinde tercih farklı görüş ve rivayetleri değerlendirirken sıklıkla başvurulan bir metodolojiyi ifade etmektedir. Tercih bu ilimler kadar olmasa da tefsir ilminde de önemli bir fonksiyon icra etmektedir. Tefsirde tercihi gerektiren temel unsur müfessirlerin bir âyet hakkındaki ihtilaflarıdır. Müfessirin bu ilimlerde olduğu gibi farklı görüşler arasında her zaman tercihte bulunma zorunluluğu bulunmamakla birlikte özellikle inanç ve amele ilişkin birbiriyle tearuz eden konularda tercih kaçınılmaz olmaktadır. et-Teshîl li ʿulûmi’t-Tenzîl adlı eserinin girişinde tefsirde ihtilaf ve farklı görüşler arasında tercih konularına ayrıntılı biçimde değinen İbn Cüzey (ö. 741/1340), âyetler ara-sındaki yorum farklılığına şu hususların sebep olduğunu belirtir: Kur’an’ın ihtilafı, iʿrab vecihlerinden kaynaklanan ihtilaf, bir kelimenin anlamı konu-sundaki ihtilaf, kelimedeki çok anlamlılık, umum-husus ihtimali, ıtlak-takyit ihtimali, hakikat-mecaz ihtimali, ızmar-zahir ihtimali, kelimenin zahir olma ihtimali, kelamda tertip, takdim ve tehir ihtimali, hükmün muhkem ya da mensûh olma ihtimali ve âyete ilişkin rivayetlerin farklılık arz etmesi. İbn Cüzey bu on iki ihtilafa karşılık şu tercih kriterlerini ortaya koymaktadır: Kur’an’ı; Kur’an, Hz. Peygamberin hadisi, cumhurun ya da müfessirlerin çoğunluğunun yorumu, hulefâ-yi raşidîn ve Abdullah b. Abbas (ö. 68/687-88) gibi tefsirde söz sahibi müfessirlerin yorumu, Arap dillinin verileri ile tefsir etmek; siyâka başvurmak, zihne ilk aşamada gelen anlamı öncelemek, hakiki anlamı mecaza, umumu hususa, mutlakı mukayyede hamletmek, zâhir ismi muzmara takdim etmek ve kelamı mevcut söz dizimi üzerine hamletmek. İbn Cüzey et-Teshîl’in mukaddimesinde on iki kriterden bah-setmekle birlikte tefsirindeki uygulamaları incelendiğinde bu kriterlerin sayı-sının yirmi beşe çıktığı görülmektedir. İbn Cüzey uygulamada sibâk, âmm anlam, mutlak anlam, anlamın akla yatkın olması, yaygın kullanım, mukte-zaya uygunluk, âyetin amacı, konunun önem sırası, Mekkîlik-Medenîlik, tarihi veri, Arap âdeti ve peygamberlerin ismet sıfatına uygunluk kriterleri-ne de başvurmaktadır. Arap dünyasında İbn Cüzey\\\'in tercihlerinin sûre bazında ele alındığı çalışmalara rastlanılmakla birlikte onun tefsirdeki tercih kriterlerini müstakil olarak ele alan bir çalışmanın yapılmamış olması bu makalenin yazılmasındaki temel gerekçeyi oluşturmaktadır. Nitel araştırma yönteminin doküman tarama tekniği kullanılarak hazırlanan bu makalede Endülüs tefsir geleneğine mensup bir müfessir olan İbn Cüzey’in tefsirde farklı yorumlar arasındaki tercih kriterleri incelenerek literatüre katkı su-nulması ve okuyucuya bir âyet hakkındaki farklı yorumlar arasında tercihe ilişkin ilkeleri sunmak hedeflenmiştir.
Keywords : Tefsir, İbn Cüzey, et-Teshîl, İhtilaf, Tercih, Endülüs, Zâhirîlik