Osmanlı Âlimlerinden İvaz Efendinin İzafetle İlgili Risalesinin Tahkik, Tercüme ve Değerlendirmesi

Authors : Şehmus Ünverdi

Pages : 397-417

Doi:10.51450/ilmiyat.1329110

View : 97 | Download : 90

Publication Date : 2023-12-30

Article Type : Research Paper

Abstract :16. asır, Osmanlı Devleti için askerî ve siyasî yönden olduğu gibi ilmî açıdan da parlak bir dönem olmuştur. Bu dönemde İstanbul başta olmak üzere birçok şehirde büyük alimler yetişmiştir. İstanbul’un fethiyle teşekkül etmeye başlayan ve zamanla zirveye ulaşan medreselerin bundaki etkisi yadsınamaz. İbn Kemal (ö. 940/1534) ve Ebüssuûd Efendi (ö. 982/1574) gibi İvaz Efendi (ö. 994/1586) de bu dönemin önemli ilim adamlarından biri olmuştur. İvaz Efendi Rüstem Paşa, Bayezid, Ayasofya, Arslan Paşa, Süleymaniye gibi dönemin önde gelen medreselerinde müderrislik yapmıştır. Bunun yanında Edirne, Bursa, İstanbul şehirlerinde kadılık ve Rumeli kazaskerliği gibi önemli devlet görevlerini de deruhte etmiştir. O, tefsirde Beyzâvî’nin (ö. 685/1286), fıkıhta Mergînânî’nin (ö. 593/1197), fıkıh usulünde Teftâzânî’nin (ö. 792/1390), kelamda Adudüddin el-Îcî’nin (ö. 756/1355) eserlerinin yanı sıra Arap dilinde de Seyyid Şerîf Cürcânî’nin (ö. 816/1413) el-Misbâh fî Şerhi’l-Miftâh isimli eseri üzerine haşiyeler yazmıştır. İşaret edilen eserlerinin dışında Arap dili alanında kaleme aldığı eserlerinden biri de izâfete dair risalesidir. Bu çalışma, söz konusu risaleyi ele almak suretiyle gün yüzüne çıkarmayı amaçlamaktadır. Böylece yazarla ilgili yapılan sınırlı sayıdaki çalışmalara katkı sağlanacaktır. Bu amaç doğrultusunda öncelikle İvaz Efendi ve eserleri hakkında ana hatlarıyla bilgi verilmiştir. Akabinde de söz konusu risalenin tahkik, tercüme ve değerlendirmesine geçilmiştir. Tahkik çalışmasında "İslam Araştırmaları Merkezi Tahkikli Neşir Esasları” benimsenmiştir. Yapılan araştırmada risalenin İvaz Efendi’ye ait olduğu belirtilen beş nüsha tespit edilmiştir. Söz konusu nüshalar arasında herhangi birinin müellif tarafından yazıldığını, müellife arz edildiğini veya müellif nüshasıyla karşılaştırıldığını gösteren bir ifade tespit edilememiştir. Bu nedenle nüshaları karşılaştırmak suretiyle müellif nüshasına en yakın metin elde edilmeye çalışılmış ve nüshalar arasındaki farklara da dipnotlarda işaret edilmiştir. Çalışmaya konu olan risale tercüme edilirken mümkün olduğu kadar metne sadık kalınmış, bununla beraber sade ve anlaşılır bir dil kullanılmıştır. İvaz Efendi risalesinin muhtevasını öğrencilerinin ihtiyaçlarına göre belirlemiştir. Risalesinin sonunda kullandığı "talebeler arasındaki tartışmayı sonlandırmak” ifadesi bunu ortaya koymaktadır. Risalenin girişinde yer alan ifadeden, "talebeler arasındaki tartışmanın”; "Fasl, kitap, asıl, bâb, mukaddime, maksad, mevkıf, mersad gibi kelimelerin muzâf olmaları halinde ne tür izâfet terkibi oluşturduklarıyla” ilgili olduğu anlaşılmaktadır. Başka bir deyişle müellif, mevzubahis kelimelerin oluşturduğu izâfet terkiplerinin, fî/في anlamında izâfet-i zarfiyye, min/مِنْ anlamında izâfet-i beyâniyye yoksa li/لِ anlamında izâfet-i lâmiyye olarak niteleneceği konusunu vuzuha kavuşturmaya çalışmıştır. Müellif bu konuda izâfet-i zarfiyyeyi savunmaktadır. Bununla birlikte Fasl, kitap, asıl, bâb, mukaddime, maksad, mevkıf, mersad gibi kelimelerin meydana getirdiği terkiplerin beyâniyye ve lâmiyye olduğunu söyleyenlerin görüşlerini de açıklamıştır. Bu bağlamda söz konusu kelimelerin muzâf olduğu izâfeti, lâmiyye olarak kabul edenlerin izâfete ihtisas/sahiplik; beyâniyye olduğunu düşünenlerin ise mecaz yoluyla izâfete beyâniyye anlamı verdiklerini ifade etmiştir. Risale ile ilgili önemli bir husus da risalenin eğitime verilen değeri göstermesidir. Zira İvaz Efendi risaleyi, konuyla ilgili öğrenciler arasındaki tartışmalara binaen telif etmiştir. Bu da eğitimde öğrencilerin göz ardı edilmediğini, aksine öğrencilerin ihtiyaçlarına göre eser verildiğini ortaya koymaktadır.
Keywords : Arap Dili ve Belagatı, Nahiv, İzafet Türleri, İvaz Efendi, Tahkik