İRAN’DA MUHARREM AYI AŞURA TÖRENLERİNDE TAZİYE KULLANILAN LİTÜRJİK BİR OBJE: HZ. HÜSEYİN’İN SANCAĞINI TEMSİLEN “ALEM”

Authors : Ayşe DENKNALBANT ÇOBANOĞLU

Pages : 171-206

View : 12 | Download : 6

Publication Date : 2020-12-18

Article Type : Research Paper

Abstract :İslam âleminin her toplumunda derin bir üzüntü ve acıyla hatırlanan Kerbelâ Vak’ası, maalesef başta Hz. Hüseyin ve ailesi olmak üzere pek çok yakınının şehâdetiyle sonuçlanmıştır. Kerbelâ Vak’ası, her sene Muharrem ayında Aşure törenlerinde çeşitli etkinliklerle anılmaktadır. Çalışma konumuz, İran Kazvin’de İmamzade Halime ve Amine Camii’nin içinde tespit edilen bir “Alem” üzerine olacaktır. Söz konusu alem, düzenlenişi ve kullanım amacıyla dikkat çekici bir malzeme olup, bu çalışmada Şii inancın egemen olduğu coğrafyalardaki kullanımı ve ayrıca Türkiye’de Alevi inancında benzer bir kullanım alanının olup olmadığı araştırılmıştır. Alem, çok sayıdaki alemin metal bir aksam üzerine yerleştirilmesi ve bir kolla taşınmasıyla meydana getirilmiştir. Büyük alemi oluşturan her bir alem üzerinde kitabeler bulunmakta olup alemlerin arasına da elinde kılıç tutan aslan, ejder, koç, keçi, horoz, geyik, tavus kuşu gibi hayvan figürlerinin yerleştirilmesiyle sembolik anlamlar da yüklenmiştir. Ele aldığımız alemler, meydana geldikleri alemlerin çokluğuna göre 4 m. genişliğine kadar ulaşmakta, törenler sırasında kumaş ve tüy gibi objelerle de süslenmektedirler. Araştırmamızda, konu aldığımız alemler ve benzerlerinin İran coğrafyasında aşura törenlerinde kullanıldığı ve dolayısıyla da sayılarının oldukça fazla olduğu ortaya çıkmaktadır. Tespitlerimize göre, alemler İmamzâde ve benzeri kutsiyet atfedilen mekânlarda durmakta, aşura merasimlerinde alemi taşımakla görevli gruplar desteler , alemi bu mekândan alarak tören yürüyüşlerinde taşımakta, halk da alemi hastalıklara şifa vermesi gibi amaçlarla ziyaret etmektedir. Alemin liturjik kullanımını oluşturan tarihî arka planına bakıldığında, Kerbelâ Vak’ası’nda Hz. Hüseyin’in sancağını taşıyan Alemdarı Hz. Abbas’ın kolları da kesilmek suretiyle şehit edildiği ve Hz. Hüseyin’i temsil eden sancağın da düştüğü bilinmektedir. Aşura törenlerinde taşınan alemin, yere düşen sancağı tekrar taşımak ve böylece Hz. Hüseyin’in manevî olarak ölümsüzlüğünü ifade etmek üzere kullanıldığını söylemek mümkündür. Alemin, üzerinde yer alan kitabelerdeki ifadeler ve hayvan figürlerinin sembolik anlamlarının da desteğiyle Hz. Hüseyin’i temsil eden litürjik bir obje olduğu anlaşılmakta ve aşura merasimlerinde kullanılan kasım otağı ya da nahıl gibi diğer sembolik objelerle birlikte ritüel içinde önemli bir yere sahip olduğu görülmektedir. Aşura merasimlerinin düzenli bir şekilde icra edilmeye başlandığı XVI. yüzyıldan itibaren alemlerin yapıldığı, günümüze ulaşan ve müze koleksiyonlarında bulunan alemlerden anlaşılmaktadır. Alemlerin kullanılışı, tespitlerimize göre İran, Afganistan, Pakistan, Hindistan, Azerbaycan gibi Şia görüşünün hâkim olduğu coğrafyalarda görülmekte, Türkiye’de ise Alevi-Bektaşi inancında bu uygulamaya rastlanmamaktadır. Yalnızca Iğdır bölgesinde, el şeklinde Pençe-i Alî Aba alemin aşura merasimlerinde kullanılması bölgeye özgü bir ritüel olarak karşımıza çıkmaktadır. Böylece Alem kullanımı, Şiî inancının hâkim olduğu coğrafyalar ile Türkiye’deki Alevi-Bektaşi inancındaki Muharrem ayı törenlerinde görülen farklılıklardan biri olarak karşımıza çıkmaktadır.
Keywords : İran, Şiîlik, Kerbela Vakası, Hz Hüseyin, aşura, alem