XVI. YÜZYIL OSMANLI-SAFEVÎ ÇEKİŞMESİNİN DİPLOMATİK DİLİNE YANSIMASI

Authors : Murat Alandağli

Pages : 507-528

Doi:10.60163/hbv.108.032

View : 115 | Download : 122

Publication Date : 2023-12-26

Article Type : Research Paper

Abstract :XVI. yüzyıl Osmanlı İmparatorluğu’nun siyasî, malî ve askerî anlamda gücünün doruk noktaya eriştiği dönem olarak görülebilir. Bu dönemde imparatorluğun gelişip, büyümesini sağlayan müessesatına ait çarklar tam ve belli bir uyum içinde işlemiştir. Fakat bu dönemde bazı olumsuzlukların da gün yüzüne çıktığını ifade etmek gerekmektedir. Bir hayli genişleyen sınırlar dahilinde Batı’daki Avusturya ve Doğu’daki Safevî savaşları bu yüzyıla damga vurmuştur. Hayli uzun süren bu savaşları, ağır hükümlülükleri olan anlaşmalar izlemiştir. Haliyle özellikle malî ve askerî anlamdaki çarklarda aksaklıklar ortaya çıkmaya başlamıştır. Bu git geller imparatorduk bürokrasisi ve kalem ehlini de etkilemiştir. Nitekim mevcut durumda imparatorluk bürokrasisi siyasî olarak bir politika ile sosyal ve kültürel anlamda bir söylem dili geliştirmek gibi iki önemli vazifeyi üstlenmiştir. Siyasî anlamda düşman olarak gördükleri devletlere karşı menfaatleri kazanmak, korumak ve arttırmayı hedeflemişlerdir. Sosyal ve kültürel anlamda ise var olan cendereden çıkmak için toplum tabanına nüfuz edecek söylem dili ile izah yöntemlerini bulup geliştirmeyi düşünmüşlerdir. Batı cephesi için bu mahiyette bir gayretin nispeten çok daha kolay sonuçlar verdiği düşünülebilir. Neticede bu cephede dinî, kültürel ve siyasî bakımdan tamamen farklı bir öteki, düşman ile karşı karşıyadırlar. Oysa Doğu’da durum oldukça karmaşık ve zordur. Burada inanç olarak aynı dine mensup, siyasal anlamda ortak hâkimiyet ve çıkar havzaları bulunan ve kültürel olarak da Batı’daki kadar keskin ayrımları olmayan bir devlet, Safevîler, ile karşı karşıya bulunmaktadırlar. Dolayısıyla imparatorluk bürokrasisi, kalem ehli için Safevîler ile olan savaşın izahı metodu ve şekli var olan bu ortak paylar nedeniyle hayli zor bir hal almıştır. Ancak imparatorluğun ilgili birimleri sahip oldukları birikim, bilgi ve tecrübeleri sayesinde kendilerince bu çıkmazı da aşmayı başarmışlardır. Çalışma, onların bu gayretleri bağlamdaki söylem, izah ve metotlarına dair bir yaklaşım sergilemektedir. XVI. yüzyılın ilk ve son çeyreği ile ortalarında devam eden Osmanlı-Safevî çekişmesi ve savaşlarına ait bilgelerin muhtevası bu hususun ortaya konulmasında önemli bir örnek hüviyetindedir. Bu belgelerde sıklıkla kızılbaş, rafizî ve mülhid gibi dinî; yukarı canîb/cenâh ve öte yaka/taraf gibi siyasî ve coğrafî izahları havi kullanımlar yer almaktadır. İmparatorluğun belge diline hâkim olan bu tür kullanım ve izah iki güç arasında var olan siyasî, dinî ve sosyo-kültürel bağlamlardaki benzerlik ve farklılıklardan kaynaklanmıştır. Bu benzerlik ve farklılıklar imparatorluk ricali, bürokrasisi ve kalem ehlinin söylem dilini belirleyen önemli kıstaslar olarak görülebilir.
Keywords : Osmanlı İmparatorluğu, Safevi Devleti, Osmanlı Safevi Çekişmesi, Kızılbaş, Diplomatik, Resmi izah ve söylem dili