“BEY”LİKTEN “AĞA”LIĞA: 17. YÜZYILIN İLK YARISINDA TRABZON’DA “UNVAN ENFLASYONU”

Authors : Turan AÇIK

Pages : 9-38

Doi:10.18220/kid.73869

View : 12 | Download : 13

Publication Date : 2014-05-01

Article Type : Research Paper

Abstract :17. yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’nda yaşanan değişimlere taşradan bakmayı deneyen bu makalede, söz konusu değişimleri anlamlandırmak için “unvan enflasyonu” kavramı kullanılmıştır. 16. yüzyılın sonu ve 17. yüzyıl başındaki İngiltere’nin durumunu nitelemek için kullanılan bu kavram, zanaatkârlar ve hatta mahkûmlar gibi “layık olmayan” kimseler de dâhil olmak üzere muhtelif geçmişlerden gelen insanlara soyluluk verilmesi ile yaşanan yükseliş trendlerine karşılık gelmektedir. Osmanlı İmparatorluğu’nun serhaddinde bir eyalet merkezi olan Trabzon’da da alt tabakadan insanların statü elde etmeleri ve buna bağlı olarak unvanlarındaki değişimler ve bir kişinin kullandığı birden çok unvanlar, İngiltere’de yaşanan değişimlere kısmen benzerlikleri ile dikkati çekmektedir. Şer‘iye sicilleri kaynaklı takip edilmeye çalışılan bu sürecin tahlili, uzun zamandır “gerileme” ve son zamanlarda “kriz ve dönüşüm” şeklinde değerlendirilen imparatorluğun bu evresinin nasıl bir kavramsallaştırma ile değerlendirilebileceğine ışık tutabilir. Bu kavramsallaştırmalara küçük bir katkı yapmak amacıyla bu çalışmada ilk önce, Trabzon’da kişilerin kullandıkları “bey” ve “ağa” unvanları arasındaki geçişler, beylerbeyilerin bu geçişlerdeki fonksiyonları ile bağlantılı olarak irdelenmiştir. Bunun ardından, taşralı bir “çelebi” iken kapıkulu sipahisi olan ve daha sonra da Trabzon İskelesi Gümrük Mukataası mültezimliği ile birlikte “ağa” unvanı elde eden Kuzgunzâde Mustafa örneğinde, “bey” unvanından “ağa” unvanına doğru kaydedilen ilerleme, iltizam sisteminin kişilerin önüne yarısı için iktidar algısında bir tür adem-i merkezîleşmenin gözlendiği makalede, Kuzgunzâde Mustafa özelinde yeni bir “birey”in ortaya çıktığına da şahit olunmuştur. Devlet algısının tüzelleşmeye başladığı bu dönemde, para ekonomisinin sağladığı fırsatlar, geleneksel iktidar algısında görece bir “demokratikleşme”ye sebebiyet vermiştir.
Keywords : Anahtar Sözcükler Osmanlı, unvan enflasyonu, bey, ağa, Trabzon