ESKİ UYGUR TÜRKÇESİ METİNLERİNDE DİNÎ BİR TERİM: ÄRDÖKTÄG

Authors : Hasan İSİ

Pages : 283-290

Doi:10.30563/turklad.615632

View : 14 | Download : 6

Publication Date : 2019-12-20

Article Type : Research Paper

Abstract :II. Köktürk Kağanlığı’nın siyasi ve kültürel ardılı olan Uygurlar, tarım ve ticaret gibi faaliyetlerle çeşitli kültürlerle temasa geçip geliştirdikleri kültür düzeyiyle, yaşadıkları coğrafyada önemli konumlara sahip olmuşlardır.  Temasa geçtikleri halklar üzerine derin etkiler bırakan Uygurlar, bu doğrultuda özellikle din temelinde geliştirdikleri edebî ürünlerle Türk diline zenginlik katmıştır. Sırasıyla Budizm, Manihaizm, Hıristiyanlık ve İslamiyet gibi din ve öğretileri benimseyen Uygurlar, bu din ve öğretiler doğrultusunda özellikle Budizm ve Manihaizmin felsefesini anlatan kavramları Türkçeleştirme arayışına giren Uygur rahipleri sayesinde, bu öğretilere ait yabancı dinî terimleri çeşitli yöntemler kullanarak Türkçeleştirmiştir.  Bu yöntemler arasında, ilgili dinî terimleri Eski Türk inancına ait kavramlar kullanarak aktarma, Türkçe karşılık üretme ve eş anlamlı Türkçe kelime ile yabancı dinî terimi bir arada kullanmak gelmektedir. Türk dilinin yazılı olarak tanıklandığı Orhon Türkçesi döneminde “devlet” ve “halkı” merkeze alan söylev nitelikli söz varlığı görülmekteyken Eski Uygur Türkçesi döneminde felsefî düşünce boyutunu yansıtan söz varlığı yer almaktadır.  Türk dilinin Budizm ve Manihaizm gibi felsefî öğretileri anlatabilme kudretine sahip olması, bu dilin işlenmişliğini göstergesi bakımından dikkate değerdir. Bu doğrultuda, ilk kez Eski Uygur Türkçesi döneminde Budizmin temel felsefesini anlatan Altun Yaruk vb. metinler yoluyla tanıkladığımız ärdöktäg ifadesi, Türk dilinin dinî terminolojisi içerisinde yer alan terimlerden biridir.   Budizm içerisinde “varlığın asıl yönü, özü” anlamına gelen bu terim, ancak Buda tarafından elde edilecek fark ediş uyanışına işaret etmektedir. Bu çalışma ile Eski Uygur Türkçesi metinlerinde tanıklanan ärdöktäg ifadesinin sahip olduğu kavramsal ve dilsel değere değinilerek ilgili terimin tanıklandığı metinler doğrultusunda Budizm içerisinde terimin sahip olduğu önem yansıtılmaya çalışılacaktır.
Keywords : Türk Dili, Eski Uygur Türkçesi, Budizm, dini terim, ärdöktäg, dini terim