KUTADGU BİLİG’DE ÜÇLEMELER, DÖRTLEMELER VE BEŞLEMELER

Authors : Fatma BAYRAKTAR

Pages : 0-0

View : 10 | Download : 9

Publication Date : 2014-06-19

Article Type : Research Paper

Abstract :11. yy. , Türk tarihi açısından askerî ve siyasal gelişmelerin ivme kazandığı bir dönem olduğu kadar kültürel gelişmelerle de göz doldurmaktadır. Divânü Lügâti’t Türk `le çağdaş olan Kutadgu Bilig adlı başyapıt, bu dönemde Kaşgar’da tamamlanmıştır. insert ignore into journalissuearticles values(1069-1070); Yusuf Has Hacip, İslamiyet’in Türkler tarafından kabulünden sonra kaleme alınan bu ilk yazılı eseri, 11.yy.ın bildiğimiz tek yazı dili olan Karahanlı Türkçesi ile 6645 beyit olarak yazmıştır. Eserde ideal bir devletin nasıl olması gerektiği betimlenir. Kutadgu Bilig , Türk kültürünün yargı ve yasa konularını aydınlatan en değerli kaynaklardan biridir. Bu yüzden bilim dünyasınca tanıdığı 1825`den beri, üzerinde binlerce çalışma yapılmıştır. Kutadgu Bilig , felsefi, siyasi, dinî açılardan incelendiği gibi dili açısından da her daim incelenmeye değer bulunan bir eser olmuştur. Türk Edebiyatının her döneminde hem ahenk sağlamak, anlamı pekiştirmek, güçlendirmek ve kavramı zenginleştirmek amacıyla hem de hafızada kalmasını kolaylaştırmak amacıyla çeşitli tekrarlardan yararlanılmıştır. Osmanlıcada “atf-ı tefsirȋ”, İngilizcede “hendiadyoin, reduplication dual”, Almancada “Verdoppelung, Zwilligsformen,  hendiadyoin”, Fransızcada  “redoublement, hendiadyoin” terimleriyle karşılanan bu oluşumla ilgili ülkemizde hem tarihi metinler üzerinde hem de deyimler ve atasözleri üzerinde birçok çalışma yapılmıştır. Göktürk metinlerinde “altun kümüş” insert ignore into journalissuearticles values(altın gümüş);, “arkış tirkiş” insert ignore into journalissuearticles values(kervan kafile);, “at kü” insert ignore into journalissuearticles values(ad ün);, “kurt koŋuz” insert ignore into journalissuearticles values(börtü böcek);, “yabız yablak” insert ignore into journalissuearticles values( sefil ve perişan); vb. birçok ikilemeye rastlamaktayız. Uygur Türkçesi metinlerinde de “akuru akuru” insert ignore into journalissuearticles values(yavaşça, sessizce);, “asan tükel” insert ignore into journalissuearticles values(sağ ve selamet); “birin birin” insert ignore into journalissuearticles values(birer birer); gibi örnekler bulunmaktadır. Bu gün de deyimlerde “aşağı yukarı, borç harç, köşe bucak, paldır küldür” gibi sayısız ikileme kullanılmaya devam etmektedir. Karahanlı Türkçesinin iki başyapıtından biri olan bu eserde de hatırı sayılır ölçüde ikilemeye rastlanmaktadır. Divânü Lügâti’t Türk `ten farklı olarak, tabiat taklidi ikilemelere rastlanmaz. Kalıplaşma yoluyla oluşan ve tek bir sözcük gibi işlem gören ikilemeler bölünemez ve sözcüklerin yeri değiştirilemez. Eserde son derece başarılı olarak kullanılan ikilemeler yanında ikilemelerde geçen sözcüklerin genişletilmeleri yoluyla üçlemeler, dörtlemeler hatta beşlemelerle de yapılmıştır. İkilemelerden artırılarak elde edilen bu yapılar ikilemeler kadar kalıcı değildir. Bu eserde geçerli olmak üzere, bir tür yazarın kendisini denemesi gibi de görülebilir. Çünkü üçleme ve dörtlemelerde de ikilemelerde olduğu gibi tabiat taklidi kelimeler kullanılmamış eş veya yakın anlamlı kelimelerin veya anlam dairesi içinde eş değerliliği olan kelimelerin belirli bir akustik tercih sırasıyla bir araya getirilmesi tercih edilmiştir. Bu sıralama da ikilemelerde olduğu kadar sağlam değildir. Çünkü üçlemelerdeki sıralamanın değiştirilerek değişik beyitlerde karşımıza çıkması da söz konusudur. Kerime Üstünova, bu günkü Türkiye Türkçesinde 445 üçleme; ayrıca Dede Korkut Destanları ’nda da 45 üçleme belirlemiştir. Biz de isimlerle kullanılan 43 ve fiillerle kullanılan 16 üçleme tespit ettik. Anlaşılan o ki; ikilemeler ve artanlarının kullanımı hem tarihî lehçelerde hem de tarihî edebî eserlerde kullanılan ve gelişim seyri gösteren bir olgudur. Daha çok isim soylu kelimelerle yapılan bu çoklu tekrarlar; yalın, türemiş, hâl ekleri almış formlarla karşımıza çıkmaktadır. Somut, soyut isimler, siyaset, askerlik, akrabalık adları, tabiat ve renk adları, madenler isim soylu tekrarların kullanıldığı alanlardır. İkilemelerde görülen zıt anlamlı tekrarlar, üçleme ve dörtlemelerde görülemez. Buna mantıken de imkân yoktur. Eş anlamlı tekrarlarından oluşan üçlemeler ve dörtlemeler daha az sayıda olmak kaydıyla fillerle de yapılmıştır. Fiillerle oluşturulan yapıların istek ve tasarlama kipleri ile kullanımları yanında sıfat fiil kuruluşundaki yapılar, edatlı ve bağlaçlı kullanımlar da bulunmaktadır. Beşlemelerin genellikle beytin tamamını kapsamaları ve cümle kuruluşunda oluşları yadırganmaz. 
Keywords : Ahenk, tekrar, ikileme, üçleme, dörtleme