Tevhid Esası Ekseninde İbâdiyye-Mu‘tezile Etkileşimi

Authors : Mehmet YOLDAŞ, Mehmet KUBAT

Pages : 53-74

Doi:10.32955/neu.istem.2022.8.1.04

View : 10 | Download : 4

Publication Date : 2022-06-30

Article Type : Research Paper

Abstract :Müslümanların ilk kez karşılaştığı siyasî ve toplumsal olaylar ile bu olayların neticesinde yaşanan iç savaşların sonuçları fırkalaşma hareketlerine sebebiyet verdi. İslâm toplumu içerisinde ilk fırkalaşma hareketi daha sonra Hâricîler insert ignore into journalissuearticles values(Muhakkime-i Ûlâ); olarak isimlendirilecek olan kitlenin Hz. Ali’nin taraftarları arasından ayrılması ile meydana geldi. Hâricîlerin bu ayrılıkları sonrasında yaşanan olaylar Müslümanların belleğinde derin izler bıraktı. Hâricî hareketi de çok geçmeden kendi arasında fırkalara bölündü. Bu fırkalardan biri de İbâdiyye’dir. İbâdiyye genel anlamda günümüze kadar varlığını devam ettiren tek Hâricî fırka olarak kabul edilir. İbâdiyye, Basra’da meskûn halde bulunan kaade denilen topluluğun fikirlerinin zamanla ekolleşmesi ile vücuda gelen bir mezheptir. Yine Müslümanlar arasında özellikle “iman-kebîre” konuları etrafında başlayan tartışmaların neticesi olarak da meydana gelen bir diğer fırkalaşma hareketi de Mu‘tezile’dir. Basra şehrinde teşekkül eden ve İslâm toplumunun düşünce yapısı üzerinde derin izler bırakan Mu‘tezile her ne kadar bir mezhep olarak varlığını devam ettirememişse de fikirleri, söylemleri ve kullandıkları metodolojik yöntemleriyle hem kendi dönemlerinde hem de daha sonraki zamanlarda birçok kişiyi, ekolü ve mezhebi etkilemiştir. Mu‘tezile, İslâm toplumu içerisinde yaşanmış toplumsal olayların ve bu olayların beraberinde getirdiği tartışmaların neticesinde ortaya çıkmış siyasî ve itikadî bir mezheptir. Tevhid, İslâm dininin en temel esasıdır. Tevhid, tüm itikadî İslâm mezheplerinin üzerinde önemle durdukları ilkelerin başında gelmektedir. “La ilahe illallah” yani Allah’tan başka ilah yoktur cümlesi tevhidi anlatmaktadır. İslâm itikadî mezheplerin tamamı tevhid ilkesinin usûlü’d-dinin insert ignore into journalissuearticles values(dinin asılları); ilk esası olduğu hususunda aynı kanaattedirler. Tevhid ilkesinin özünü oluşturan konu ise sıfatlar meselesidir. Halku’l-Kur’an ve ru’yetullah ise sıfatlar konusu ile ilgili ortaya konan fikirler çerçevesinde ele alınan meselelerdendir. Bu konularda görüşlerini karşılaştırmalı olarak incelediğimiz İbâdiyye ve Mu‘tezile mezhepleri Allah Teâlâ’nın her şeyi yaratan olduğunda ve vahdaniyetinde diğer mezheplerle aynı görüştedirler. Her iki mezhep de tevhid konusunun alt başlıkları olarak da ifade edebileceğimiz ‘sıfatlar, halku’l-Kur’an ve ru’yetullah’ konularında diğer İslâm mezheplerinin ve özellikle Müslümanların ekseriyetinin çatısı altında bulunduğu Ehl-i Sünnet’in görüşlerinden oldukça farklı fikirler ortaya koymuşlardır. Mu‘tezile’nin usûl-i hamse diye ilkeleştirdiği esasların ilki tevhid esasıdır. Bu esas aynı şekilde İbâdiyye’nin de usûl konularının en başta gelenidir. İbâdiyye ve Mu‘tezile’nin bu konu hakkında görüşleri incelendiğinde benzer bakış açılarının varlığı dikkat çekmektedir. Makalemizde itikadî mezheplerin usûl konularının ilki olan tevhid esası ile bu konunun alt başlıklarından kabul edilen Allah’ın sıfatları, ru’yetullah ve halku’l-Kur’an konuları ekseninde İbâdiyye’nin ve Mu‘tezile’nin fikirlerini karşılaştırmalı olarak ele alacağız. Tevhid konusuyla ilgili meselelerde her iki mezhep arasında fikirlerin benzerliğini ortaya koymaya çalışacağız. Bununla birlikte İbâdiyye ve Mu‘tezile arasında var olduğuna kanaat getirdiğimiz etkileşimi ve etkileşimin yönünü ifade etmeye gayret göstereceğiz.
Keywords : İbâdiyye, Mutezile, Tevhid, Ruyetullah ve Halkul Kuran, İslâm Mezhepleri Tarihi