BİR KELAM ÜÇ YORUM: EBÛ HANÎFE’NİN YARATICININ BİLİNMESİNE DAİR SÖZÜNE FARKLI YAKLAŞIMLAR

Authors : Ömer Sadiker

Pages : 702-716

View : 99 | Download : 83

Publication Date : 2023-10-18

Article Type : Research Paper

Abstract :Yaratıcının bilinmesine yönelik sorumlulukta insan faktörüne vurgu yapan Ebû Hanîfe’nin (ö. 150) "Göklerin, yerin ve kendisinin yaratılmasını müşahede eden birinin yaratıcısını bilmeme hususunda hiçbir mazereti yoktur” sözü, İslam düşünce geleneğinde üzerinde durulan önemli söylemlerden biri olmuştur. Söz, Kelam ve Fıkıh usulü literatüründe muhtevaya sadık kalmakla beraber farklı versiyonları ile aktarılmıştır. Bu çalışmada anılan sözün teolojideki yeri, hangi konular bağlamında ne açıdan gündeme geldiği, tartışmalarda nasıl bir delil ve söylem gücüne sahip olduğu üç farklı mezhep (Muʻtezile, Semerkand Hanefîleri, Buhara Hanefîleri) özelinde mukayese metoduyla ele alınmıştır. Buradan hareketle İslam düşüncesinde etkili bir şahsiyete ait sözün bağlam, muhatap ve yönelimlere göre farklı değerlendirmelere ve nihayetinde farklı sonuçlara nasıl konu edildiği tespit edilmeye ve bunun muhtemel sebepleri tahlil edilmeye çalışılmıştır. Bazıları sözde her hangi bir tevile başvurmadan metnin mevcut mefhumunu delil olarak kullanmış, söylemin gücünden istifadeyle de kendi yaklaşımlarını güçlendirirken muhaliflerin görüşlerini reddetme aracı olarak kullandıkları kanaatine varılmıştır. Bazıları da metne kelimeler ilave etmek suretiyle tevil yoluna başvurarak sözün maksadının metnin muhtevasının ötesinde olduğuna temas etmiş, yaklaşımlarının Ebû Hanîfe’nin söylemine aykırı olmadığını vurgulamaya çalışmışlardır. Kelam ilmi ile ilgili bu çalışmada "konu üzerine derinleşme” yöntemi kullanılmış, bu yöntemle içerik, dönemin dini, ilmi ve sosyo-kültürel şartları muvacehesinde karşılaştırmalı olarak değerlendirilmiştir. Çalışmada Sâhib b. Abbâd’ın (ö. 385) Kasîde’si; Cafer b. Ahmed el-Muʻtezilî’nin (ö. 573) Şerhu Kasîdeti Sâhib b. Abbâd’ı; Ebû Mansur el-Mâtürîdî’nin (ö. 333) Kitâbü’t-Tevhîd’i, Ebû Şekûr es-Sâlimî’nin (ö. 460’tan sonra) et-Temhîd fî Beyâni’t-Tevhîd’i, İbn Hümâm’ın (ö. 861), et-Tahrîr fi Usûli’l-Fıkhi’l-Camii beyne Istılâhayi’l-Hanefiyye ve’ş-Şafiîyye’si, İbn Âbidin’in (ö. 1252) Reddü’l-Muhtâr’ı başlıca kaynaklar olarak istifade edilmiştir.
Keywords : Kelam, Akıl yürütme, Vahiy, Bilgi, Marifetüllah, Sorumluluk