Türk Kültüründe “Akıl” ve “Bilgi” Üzerine Öğütler: Balasagunlu Yûsuf’tan Semeyli Abay’a

Authors : Hülya KASAPOĞLU ÇENGEL

Pages : 184-197

View : 12 | Download : 4

Publication Date : 2020-06-24

Article Type : Research Paper

Abstract :Türk kültür tarihinde “öğüt” ve “ahlâk” kavramının ilişkisine dair pek çok tanık bulunmaktadır. Bu kayıtlar, tarih boyunca yazılmış olan edebî eserlerle de takip edilebilir. Yetkin bir siyasetname ve nasihatname örneği olan Kutadgu Bilig insert ignore into journalissuearticles values(KB); konuyla ilgili ilk kaynaklardandır. Dönemin devlet anlayışının temelini teşkil eden sosyal ve siyasi ahlâk, eserde ön plana çıkıyor. Manevi kod anlamına gelen “sosyal ahlâk”, devlet tarafından korunup gözetilmeyi ve yüceltilmeyi gerektiriyor. Millete karşı sorumluluğu olan devletten, dar anlamda hükümdardan “siyasi ahlâk” bekleniyor. Sonuç itibarıyla devletin üst kademesinin “akıl” ve “bilgi” sahibi olması gerektiği sık sık tekrarlanıyor. Bu değerler, metinde dört kavramı insert ignore into journalissuearticles values(adalet, baht, akıl, akıbet); temsil eden şahısların insert ignore into journalissuearticles values(Kün Togdı, Ay Toldı, Ögdülmiş, Odgurmış); ortak özelliğidir. “Akıl” ve “bilgi”, hükümdarda bulunması gereken temel vasıfların başında geliyor: ked öglüg kerek beg ongarsa işin/bilip başlasa ötrü işler başın insert ignore into journalissuearticles values(KB, 1989); “İşe bilerek başlamak ve başarıyla tamamlamak için, beyin çok akıllı olması gerekinsert ignore into journalissuearticles values(t);ir.” ay edgü törülüg arıg beg silig/bayat birdi erdem sanga ög bilig insert ignore into journalissuearticles values(KB, 3112); “Ey âdil, temiz ve halîm bey, Tanrı sana akıl, bilgi ve pek çok faziletler verdi.” Devletin üst düzey memurlarında da aynı vasıflar aranıyor. Akıl insert ignore into journalissuearticles values(ukuş); ve bilgi insert ignore into journalissuearticles values(bilig); ile ilgili beyitler, 950 yıl önce Karahanlı devlet geleneğinin liyakat esaslı olduğunun somut belgelerini sunuyor. Akıl, bilgi ve bilgeliğe verilen değer, hükümdar Kün Togdı’nın kendisine müşavir olarak seçtiği vezir Ay Toldı ve vezirin oğlu, bilahare vezir Ögdülmiş’ten de anlaşılıyor. Ay Toldı, bahtı temsil ediyor; tetig “zeki”, ukuşlug “akıllı”, biliglig “bilgili”, yigit “yiğit, cesur”, kılınçı amul “yumuşak huylu”, sözi yumşak “tatlı dilli” bir şahsiyet olarak tasvir ediliyor: bir ay toldı atlıg er erdi tetig/eşitti bu çavıg itindi itig insert ignore into journalissuearticles values(KB, 462); “Ay Toldı adında zeki bir adam vardı; ki hükümdarın bu şöhretini işitti ve ona gitmek üzere hazırlıklarını yaptı.” yigit erdi oglan kılınçı amul/ukuşlug biliglig hem öglüg köngül insert ignore into journalissuearticles values(KB, 463); “Sakin tabiatlı, akıllı, bilgili, zeki ve iyi gönüllü genç bir delikanlı idi.” Ögdülmiş, “akıl” kavramının asıl temsilcisidir. Hükümdarın, akıllı ve bilgili danışman tercihi, dönemin devlet geleneğini gözler önüne seriyor: ne edgü turur bu kişike öge/ögi bolsa ötrü atagu öge insert ignore into journalissuearticles values(KB, 1995); “İnsan için akıl ne iyi şeydir/akıllı insanlara müşavir nazarı ile bakılmalı.” KB’den üç asır önce yazılan Orhun Anıtları’nda Bilge Kağan, Bilge Tunyukuk ile birlikte Bilge Kağan’ın annesi İlbilge Katun da “bilge” unvanını taşıyor. Göktürk Kağanlığı’nın başındaki büyük irade, halkına Sabımın tüketi eşidgil...“Sözlerimi iyi dinleyin...” şeklinde sesleniyor; “ebedî ve müreffeh millet” profili çiziyor. Bu hükümdarâne hitap ve üslup, aslında köklü “öğüt” geleneğine de işare ediyor. Hemen sonraki Uygur kağanları ve üst düzey yöneticileri de bilge “bilge” adını taşıyorlar; Uygurlardan kalan manzum parçalarda “bilgi”nin önemi üzerinde duruluyor. Bütün bu kayıtlar, bilgiye değer veren Türk devlet anlayışının ve terbiyesinin Karahanlılardan önce de var olduğunu, KB’nin bir ilk olmadığını gösteriyor. Eserin, akıl ve bilimle ilgili prensipler ve hükümdar vasıfları bakımından İslam geleneğinin etkisinde kaldığını; ancak büyük ölçüde Türk izleri taşıdığını ortaya koyuyor. Türk-İslam devlet anlayışını temsil eden KB’de yöneten ve yönetilen arasındaki bu ahlâki ilişki, “öğüt” üslubuyla dile getiriliyor. Akıl ve bilgiye dayalı öğüt geleneği, KB’den sonra yazılan eserlerde de insert ignore into journalissuearticles values(Dîvânu Lugâti’t-Türk, Atebetü’l-hakâyık, Dîvân-ı Hikmet); devam ediyor. Bu gelenek, özellikle Doğu Türklüğü’nün ortak edebî dili Çağatayca ile yazılan eserler insert ignore into journalissuearticles values(Mahbûbu’l-kulûb); ve sözlü kültür/halk şiiri insert ignore into journalissuearticles values(Kazakça akın, jıraw ve jırşı “halk şairi”); aracılığıyla Kazak bozkır kültürüne intikal ediyor. Abay Kunanbay’ın proza “mensur” formunda ve nasihat türünde yazdığı Gakliya insert ignore into journalissuearticles values(< Ar.‘akliyye “akılcılık” Fr. rationalisme); daha sonraki adıyla Kara Sözder [Kara Sözler] insert ignore into journalissuearticles values(KS); adlı eseriyle yeniden vücut buluyor: Külli adam balasın kor kılatın üş nerse bar. Sonan kaşpak kerek: Aweli-nadandık, ekinşisi-erinşektik, üşinşi-zalımdık dep bilesiñ. insert ignore into journalissuearticles values(38. söz); “İnsanoğlunu aşağı çeken üç şey var. Onlardan kaçmak gerekir: İlki bilgisizlik, ikincisi tembellik, üçüncüsü zulüm.” Abay’ın, insanı alçaltan vasıfların başında “bilgisizlik” hususuna yer vermesi, KB’deki köklü geleneğin ve anlayışın devamıdır. Bu yazıda Balasagunlu Yûsuf ile Abay Kunanbay’ın “akıl” ve “bilgi” ile ilgili öğütlerinden hareketle bazı ortak kültürel değerler üzerinde duruluyor; bunların yeni nesillere aktarılmasının gerekliliği vurgulanıyor ve bu yolla, millî geleceğin güvence altına alınabileceği sorgulanıyor.
Keywords : Yûsuf Has Hâcib, Abay Kunanbay, kültürel kodlar, akıl ve bilgi, öğüt