Kıpçak Sahası Türk Destanlarında "Dönüşüm" Motiflerinin Tespiti ve "Kuşa Dönüşme Motifi"nin Tahlili

Authors : Abdulselam Arvas

Pages : 73-84

Doi:10.58242/millifolklor.1219920

View : 212 | Download : 209

Publication Date : 2023-12-14

Article Type : Review Paper

Abstract :İnsanoğlunu, diğer canlılardan farklı kılan en önemli özellik akıldır. İnsan, aklı sayesinde düşünmekte, hayal kurmakta ve kültürel ürünler meydana getirmektedir. Kültürel ürünler hem barınak, tapınak gibi somut eserler hem de efsane, destan gibi folklorik eserlerden müteşekkildir. Bu anlamda, insanın hayal kurma yetisi kültürel mirası oluşturmada önemli rol oynamaktadır. Bu kültürel ürünlerde, insanın başka bir varlığa dönüşme hayali de işlenmiştir. İnsandaki dönüşme hayalinin, doğada yaşayan güçlü varlıklara özenme, bunlarla baş etme veya onları kontrol altına alma vb. gibi birkaç temel sebebi vardır. Böylece hayal kurmak, insanda gerek kendisinin gerekse çeşitli varlıkların başka bir varlığa dönüşme fikrine yol açmıştır. Örneğin güçlü bir varlık olduğu için "kurda dönüşme” veya zor durumdan kurtulmak için "kuşa dönüşme” bu düşünceden ortaya çıkmıştır. Tıpkı başka milletlerde olduğu gibi, Türk düşünce sisteminde de dönüşüm fikri var olmuş ve bu düşünce Türklerin folklorik ürünlerine yansımıştır. Bu kapsamda, Türklerde dönüşüm fikrinin yansıdığı önemli türlerden biri destanlardır. Bilindiği üzere, Türk dünyası destanları hakkında bugüne kadar birçok araştırma kaleme alınmıştır. Bunlardan bazıları farklı kuramlar çerçevesinde ele alınsa da genelde metin merkezli çalışmalar yapılmıştır. Metin merkezli araştırmalarda ise daha ziyade bir destana ait motifler incelenmiştir. Buna karşın, Türk dünyası destanlarına ilişkin motif incelemeleri istenilen düzeye ulaşmamış, dönüşüm motifleri ise birkaç araştırmayla sınırlı kalmıştır. Hâlbuki tarihî ve kültürel süreçte, destanlara motif olarak yansıyan dönüşüm düşüncesini ortaya çıkarmak önem arz etmektedir. Bundan ötürü, Türk destanlarına yansıyan dönüşüm motiflerini tespit etmek ve onların kültürel kökenlerini izah etmek önemli bir husustur. Bu makalede, Tarihî-Coğrafi Fin metodu doğrultusunda metin merkezli bir inceleme yapılmıştır. Bu metodun önemli eserlerinden biri olan "Motif Index of Folk Literature”ün sistematiği Kıpçak sahası Türk destanlarından 23 metne uygulanmıştır. Dolayısıyla makalede kullanılan malzemeyi Kıpçak sahası Türk destanları oluşturmuştur. Yine, araştırmanın sınırlarını daraltmak için "MIFL”de yer alan sadece dönüşüm motifleri dikkate alınmıştır. Söz konusu metinlerdeki dönüşüm motifleri "Sihir” kategorisi altında yer almaktadır. Bu kategori ise "İnsandan insana”, "İnsandan hayvana”, "İnsandan nesneye”, "Hayvandan insana” dönüşme gibi ana başlıklar taşımaktadır. Böylece incelenen destan metinlerinin dönüşüm motiflerine ait harf ve numaralar Stith Thompson’un kataloğuna uygun olarak tespit edilmiş ve bunlara çeşitli örnekler verilmiştir. Başka deyişle, Kıpçak sahası Türk destanlarından bazıları Thompson’un motif indeksindeki dönüşüm motifleri açısından incelenmiştir. Bu motiflerin içinde, "kuşa dönüşme” ise makalede bir örneklem olarak Kitab-ı Dedem Korkut’taki boylar ve Mevlid kitaplarında bulunan "Güvercin Hikâyesi” ile mukayeseli şekilde tahlil edilmiştir. Neticede sadece dönüşüm motifi ve sınırlı malzeme üzerine yapılan bu incelemede, destan metinlerindeki ortak unsurları tespit etmenin ve bunların arasındaki benzerlik ve farklılıkları görmenin motiflerle mümkün olabileceği müşahede edilmiştir.
Keywords : Türk dünyası, Kıpçak sahası, destan, motif, dönüşüm