Bir Şamata Biçimi Olarak Eşeğe Tersine Bindirilme Ritüeli

Authors : Kubilay Aktulum

Pages : 48-60

Doi:10.58242/millifolklor.1245970

View : 317 | Download : 256

Publication Date : 2023-12-14

Article Type : Research Paper

Abstract :Stith Thompson’un Motif Indeks of Folk literature’ünde bir cezalandırma biçimi olarak eşeğe ters bin-dirilme motifine yer verilir. Emine Çakır, "Nasreddin Hoca eşeğe neden ters bindi? Kim bilir…” başlıklı yayımlanmamış deneme yazısında bu motifin bizdeki karşılığına yönelik kimi belirlemeler yapar.1 Batı ve Doğu kültürlerinde sıklıkla karşımıza çıkan, folklor dışında (özellikle karnaval geleneğinde), yazın, tarih, hukuk, sanat gibi farklı alanlarda kullanılan motif birçok ülkede bağlama göre değişiklikler göstermektedir. Buna göre, söz konusu motifin algılanma biçimi üzerinde bir çalışma yaparken hemen baştan şu ayrımı göz önünde bulundurmak gerekir: "Eşeğe ters binme” ile "Eşeğe ters bindirilme” birbirinden ayrı iki edimdir. Birincisi bir "istenç” düşüncesine bağlıyken, ikincisi bir "istençsizlik” düşüncesine bağlıdır. Birisi etken iken diğeri edilgendir. Etkende özne, eylemin gerçek öznesidir; edilgende ise gerçek özne başkasıdır (halk); görünürdeki özne, eyleme/edime maruz kalandır. Biri etik, ahlak, hoşgörü, inanç (din) perspektifinde de-ğerlendirilmeye; diğeri ise yine ahlak, inanç (din) yanında şiddet (aşağılama, alay, cezalandırma), dolayı-sıyla adalet perspektifinde değerlendirilmeye elverişlidir. Nasreddin Hoca’da eşeğe ters binme motifi birinci tanıma uygundur. Batı kültürlerinde ise yinelenen benzer motif (daha çok eylem), ikinci tanıma uygun düşmektedir. Farklı özneler, farklı edimler doğal olarak motivasyonların da farklılaşmasına kapı aralar. Örneğin motif, Nasreddin Hoca’da daha çok bir saygı/saygısızlık ikileminde gündeme gelirken Batı kültürlerinde (özellikle Fransa’da) Ortaçağ’dan XIX. yüzyılın sonlarına gelinceye değin özellikle bir "ce-zalandırma” imgesi/edimi (ve ritüeli) olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu yazıda Nasreddin Hoca’nın eşeğe neden ters bindiği sorusuna değil de (bu konuda çok şey söylendi), daha çok eşeğe ters bindirilme motifinin Fransa’da olduğu kadar kimi başka ülkelerde ve yapıtlardaki uygulamaları ve anlamları üzerinde kısaca duracağız. Buna göre daha çok gösterilen üzerinde odaklanarak toplumsal bir cezalandırma biçiminin karnaval dönemlerinde bir ritüele dönüştürüldüğüne vurgu yapacağız. Kuşkusuz ritüelleşen bir eylemin yazınsal bağlamda da karşılıkları bulunmaktadır. Kimi yazarlar (örneğin Ségur) söz konusu ritüelin özünü bir anlatı bağlamında şu ya da bu işlevle dönüştürerek yenidenyazmaktan geri durmamışlardır. Artsüremsel olduğu kadar eşsüremsel bir perpektifte yinelenen kurumsal bir olayın farklı dönemlerdeki uygulanışı ara-sında bölgeye, ülkeye göre farklılar bulunduğu görülebilmektedir. Nasreddin Hoca’daki karşılığından ayrı olarak Batı kültürlerinde şamata, karnaval, deliler bayramı gibi toplumsal pratiklerle gündeme gelen eşeğe tersine bindirilme ritüeli Batı imgeleminde toplumsal olduğu kadar siyasal, ideolojik, ahlaki vb. bir yönelimle ortak duyuşun bir yansıması olarak yerleşik değerlerin toplum nezdinde algılanışı, toplumsal tepkiler konu-sunda da bilgilendirmektedir. Toplumsal alışkanlıklar konusunda çalışma yapanlar yanında bir başka ülkeye giden ve eşeğe ters bindirilme ritüeline tanık olanlar, ayrıca sanatçılar söz konusu ritüelin uygulanışına ilişkin bilgiler aktarırlar. Bu yazıda eşeğe ters bindirilme ritüelinin algılanma biçiminin irdelenmesine yöne-lik kimi belirlemeler yapılacaktır.
Keywords : Eşeğe tersine bindirilme, şamata, karnaval, ritüel, halk hukuku