Dîvânu Lugâti’t-Türk’te Gündelik Hayatın Öznesi Olarak Kadın ve Erkek

Authors : Zeynep Nagihan Kahveci

Pages : 126-137

Doi:10.58242/millifolklor.1483760

View : 209 | Download : 144

Publication Date : 2024-12-12

Article Type : Research Paper

Abstract :Yazılı kaynaklar kayda geçirildikleri dönemin sosyal, kültürel ve ekonomik yapısıyla ilgili önemli bil- giler sunabilmektedir. Bu bilgiler ışığında dönemin toplumsal örgütlenmesine ve gündelik hayatına dair çıkarımlar yapılabilmektedir. Türk dilinin bilinen ilk sözlüğü olan ve Kâşgarlı Mahmud tarafından 11. yüzyı- lın ikinci yarısında yazılan Dîvânu Lugâti’t-Türk de böylesi kaynaklardan biridir. Sözlük, yazıldığı dönemin sadece dil kullanımı, sözcük dağarcığı hakkında bilgi vermemekte aynı zamanda döneminin tarihi, coğrafyası, edebiyatı, ekonomisi, mutfağı ve giyim-kuşamı gibi daha birçok hususta veri sağlamaktadır. Bu çalışma ise DLT’de gündelik hayatın öznesi olarak kadın ve erkeğin toplumsal rollerini konu edinmektedir. Çalışmada sözlüğün ortaya koyduğu veriler üzerinden dönemin gündelik hayatı içerisinde gerçekleştirilen eylemlerde kadın ve erkeğin özne olarak konumlandırılmasında toplumsal cinsiyet rollerinin etkisinin neler olduğunun ortaya konulması amaçlanmıştır. Öncelikle DLT’de yer alan cümlelerdeki eylemleri gerçekleştiren öznelerin cinsiyetine ve bu öznelerin gündelik hayat içerisindeki eylemlerine bakılmıştır. Kadın ile erkeğin toplumsal konumuna ve toplumsal cinsiyet rollerinin gündelik hayattaki eylemliliklerine etkisi tespit edilmiştir. Sözlükte kadın ve erkeğin özne olarak konumlandırılmalarında mekânın belirleyici etkisi özel ve kamusal alan ayrımı üzerinden incelenmiştir. Değerlendirme yapılırken sözlüğün yazarının cinsiyetinin erkek olduğu, Türk toplu- mu ve hitap ettiği Arap toplumunun tarihî, sosyal, kültürel, coğrafi bağlamı noktasında oluşturulduğu hususu göz önünde bulundurulmuştur. Sözlüğün, İslam dinine ve yerleşik yaşama geçiş dönemi eseri olması da değerlendirme yapılırken dikkate alınmıştır. DLT’nin üç neşrinin taranması sonucunda sözlükte geçen cümle- lerde eylemi gerçekleştiren özne olarak “er”, “kişi”, “ol”, “uragut”, “işler” ve “kız” kelimelerinin kullanıldığı belirlenmiştir. Ancak Kâşgarlı Mahmud’un sözlüğü yazarken büyük ölçüde erkek cinsiyetini imleyen “er” öznesini kullandığı anlaşılmaktadır. Sözlükte öznenin “er” olarak kullanıldığı örneklere bakıldığında kahra- manlık, cesaret, statü ve mal varlığı sahibi olmak gibi konular ön plana çıkmaktadır. “Er” olarak belirtilen erkek öznesinin gündelik hayat içerisinde ağaç yarmaktan duvar yapmaya, yara sağaltmaktan ilaç yapmaya, buğday öğütmekten elbise dikmeye pek çok eylemin içerisinde özne olarak yer aldığı belirlenmiştir. Sözlükte “er” öznesini bu eylemlerin yanı sıra su içmek, aksırmak, soluğu kesilmek, yürümek gibi pek çoğu aslında toplumun tüm bireyleri için de geçerli olabilecek eylemleri gerçekleştiren özneler olarak görmekteyiz. “Ura- gut” ve “işler” olarak ifade edilen kadınların, özne olarak yer aldığı örnek cümlelerdeki eylemler ise ağırlıklı olarak “kadına ait alan” içerisinde diğer bir deyişle özel alan içerisinde gerçekleşmektedir. Kadın; ip eğirirken, ekmek pişirirken, çocuğunu emzirirken, doğum yaparken, beşiğin ipini çözerken ya da süslenirken vb. durum- larda görülmektedir. Sözlükte Erkeğin eylemlerinin büyük oranda kamusal alan olarak ifade edilen mekânlar- da gerçekleştiği görülürken, kadının gerçekleştirdiği eylemlerinin mekânının daha ziyade özel alan olduğu belirlenmiştir. Toplumsal cinsiyet rollerinin belirleyiciliğinin, toplumsal örgütlenme biçiminin, sosyal, kültü- rel ve ekonomik bağlamın, sözlüğün hitap ettiği toplumun yapısının sözlükte eylemleri gerçekleştiren öznele- rin cinsiyetinin belirlenmesinde etkisi olduğu söylenebilir. DLT’nin taranması neticesinde elde edilen 11. yüzyıl gündelik hayatında kadın ve erkeklerin rollerine ışık tutan bu veriler, Türk toplumunun tarih boyunca gündelik hayattaki değişim ve dönüşümü bağlamından hareketle çözümlenmesi açısından literatüre katkı sağlayacaktır.
Keywords : Dîvânu Lugâti’t-Türk, gündelik hayat, toplumsal cinsiyet, kamusal alan, özel alan