ORTA ASYA’DAN ANADOLU’YA ORTAK BİR GELENEK: ŞABAŞ/ŞABA

Authors : Ömer Kırmızı

Pages : 96-110

Doi:10.32321/cutad.1383245

View : 71 | Download : 80

Publication Date : 2024-06-25

Article Type : Research Paper

Abstract :Tarihin farklı dönemlerinde ana yurtlarından çıkıp dünyanın çeşitli bölgelerine giden Türkler, hâkim oldukları yeni coğrafyalara birçok kültürel unsuru taşımışlardır. Bu durum farklı bölgelerde yaşasalar dahi birçok ortaklığın tespit edilmesini mümkün kılmıştır. Günümüzde “Türk Dünyası” olarak adlandırılan geniş coğrafyada yaşayan Türkler, her türden siyasî ve coğrafî kırılmaya rağmen bu ortak kültüre yaslanarak varlıklarını devam ettirmektedir. Türk kültürünün nüvesini teşkil eden bu ortaklıkların izlerini geçiş dönemlerinde; halk kültüründeki sosyal norm, yaptırım ve davranış türlerinde; inanışlarda; bayram, tören ve kutlamalarda ve halk biliminin diğer alanlarında tespit etmek mümkündür. Bu çalışmada ele alınan şabaş geleneği yazılı kaynaklardan tespit edebildiğimiz kadarıyla Azerbaycan, Irak, İran, Kazakistan, Kırım, Özbekistan, Suriye ve Anadolu sahasında devam ettirilen bir gelenektir. Farklı Türk boylarındaki damazlık/tamazlux, gedayçilik ve haşar gibi yardımlaşma ve dayanışma müesseselerine ek olarak şabaş geleneği de düğünlerde karşımıza çıkan bir uygulamadır. Genel olarak düğünlerde müzisyenlerin bahşiş dışında topladıkları para olarak bilinen şabaşın farklı coğrafyalarda aynı adla varlık göstermesi dikkat çekicidir. Çalışmada şabaş sözcüğünün anlamı, Anadolu ve Türk dünyasındaki kullanımları W. Bascom’un işlevsel halkbilimi kuramının verileri eşliğinde değerlendirilmiştir. Bu kapsamda şabaş sözcüğünün anlamı, Anadolu ve Türk dünyasındaki kavramsal karşılığı tespit edilmiş; şabaş geleneğinin sürdürüldüğü bölgelerden uygulama örnekleri verilmiştir. Bu çalışmada şabaş geleneğinin öncelikle hoşça vakit geçirme, eğlenme ve eğlendirme işlevini yerine getirdiği görülmüştür. Şabaş sırasında bütün katılımcıların doğal akış içerisinde eğlendikleri tespit edilmiştir. Şabaş geleneğinin ikinci işlevi ise değerlere, toplum kurumlarına ve törelere destek verme işlevidir. Toplumdaki en önemli değerlerden olan dayanışma ve yardımlaşmanın bu gelenek sayesinde işler hale geldiği ortaya konulmuştur. Şabaş sırasında şifahi kuralların işletilmesi ve bunların uygulamalı olarak yeni nesillere aktarılması da bu bağlamda değerlendirilmiştir. Şabaşın bir diğer işlevi de geçiş dönemleri arasında maddi külfetiyle ön plana çıkan düğünü aileler açısından kolaylaştıran ekonomik işlevidir. Düğün sahibinin yanı sıra düğünün icrasında görev alan müzisyenler de şabaş ve bahşişler yoluyla kazanç elde etmektedirler. Her bölgede farklı isimlerle anılan bu peripatetik unsurların temel gelir kaynakları düğünlerdir. Düğünler sayesinde mahallî müzik kültürü yaşatılmakta ve bu gruplar yerine getirdikleri işlevlerle toplumsal hayatta varlığını devam ettirmektedir. Hangi yörede olursa olsun şabaşın mutlaka müzik eşliğinde yapılması yerel müzik kültürü ve müziğe bağlı halk oyunlarının sürdürülebilir olmasını da sağlamaktadır. Şabaş geleneğinin son işlevi de kültür aktarımı işlevidir. Şabaş geleneği sayesinde kültürel birikim teşvik edici bir yolla aktarılır. Bu itibarla yerine getirdiği farklı işlevler sayesinde Anadolu ve Anadolu dışındaki Türk dünyasında varlığını devam ettiren şabaş geleneğinin Türk kültürünün özgün bir cephesini yansıttığı bu çalışmayla ortaya konulmuştur.
Keywords : Orta Asya, Anadolu, Gelenek, Şabaş Şaba, İşlevsel Halkbilimi Kuramı