İstif‘âl Bâbı’nın İfade Ettiği Anlamlar: el-Câmiu’s-Sahîh Örneği

Authors : Fatih Yediyıldız

Pages : 971-995

Doi:10.51702/esoguifd.1476860

View : 26 | Download : 13

Publication Date : 2024-09-15

Article Type : Research Paper

Abstract :Sarf ilminin ana konularından olan bâblar, isim ve fiillerden farklı anlamlara gelebilecek yeni fiiller türetilmesinde çok mühim bir yere sahiptir. Arap dilinde yaygın kullanılan bâbların her birinin birbirine benzer özellikleri yanında birbirinden ayrışan anlam özellikleri de vardır. Bâbların ifade ettiği anlamların birbirinden ayırt edilebilmesi için anlam özelliklerinin iyi bilinmesi gerekir. Üç harf ziyâdeli bâbların en yaygın kullanılanı istif‘âl bâbıdır. Bu bâbın klasik kaynaklarda zikredilen anlamlarının yanı sıra vurgulanması gereken başka anlamları da vardır. Bu çalışmada klasik manaları yanında istif‘âl bâbının muhtemel manalarının da vurgulanması amaçlanmıştır. Bu bâbın geçtiği âyet, hadis ve şiir metinlerinin çevirilerinde yanlışlık yapılmaması için bu bâbın ifade ettiği manaların çok iyi bilinmesi önem arz etmektedir. Bu konuda Kur’ân ve Arap şiiriyle ilgili çalışmalar yapılmış olmakla birlikte hadis kaynaklarına dair bir çalışmanın olmadığı ve bu bâbın Ṣaḥîḥ-i Buḫârî’deki kullanımlarının oldukça zengin olduğu müşahede edilmiştir. Dolayısıyla çalışmamız istif‘âl bâbının anlamlarını genel olarak ele almakla birlikte Ṣaḥîḥ-i Buḫârî’deki farklı kullanımlarına da yer vermektedir. Bununla beraber istif‘âl bâbının başka anlamları da olmasına rağmen yapılan çalışmalarda daha çok bu bâbın klasik eserlerde tespit edilmiş manalarına yoğunlaşıldığı görülmektedir. Dolayısıyla bu çalışmada istif‘âl bâbının klasik manalarının yanı sıra hadislerden tespit edilmiş muhtemel manaları da ele alınarak bir nebzede olsa bu alandaki boşluğu doldurmada bir katkısı olacağı düşünülmektedir. Öte yandan araştırma, istif‘âl bâbının klasik ve muhtemel anlamları ve bu anlamların Sahih-i Buhâri’deki kullanımlarıyla sınırlıdır. Araştırma sonucunda istif‘âl bâbının manalarının klasik nahiv kitaplarında yazılanlardan daha fazla olduğu ve bu konuda daha fazla çalışma yapılması gerektiği anlaşılmıştır. Nitekim tarihi süreç içerisinde bu bâbın anlamlarının sayısı konusundaki ihtilaflar bu bâbın manalarının daha fazla olduğuna işaret etmektedir. Sîbeveyhi’ye göre bu sayı yedi, İbn Mâlik on bir, Ebû Hayyân ise on iki olduğunu söylerken günümüz Arap dili âlimleri bu sayıyı çok daha yükseltmektedirler. İstif‘âl bâbının bu çalışmada ulaşılabilen manalarının sayısı ise on sekizdir. Buhârî hadislerinde istif‘âl bâbının klasik kaynaklarda zikredilen talep, vicdân (bir sıfat üzere bulmak), ittihâz (edinmek), ta‘diye (geçişsiz fiili geçişli yapmak), mutâva‘ât (dönüşlülük), ihtisâru’l-hikâye (bir cümleyi özet şekilde anlatmak), i‘tikât (saymak, inanmak), selb ve izâle (gidermek, ortadan kaldırmak), tehavvül ve sayrûret (değişim ve dönüşüm), mübâlaga gibi hemen hemen tüm anlamlarında kullanıldığı görülmüş; ancak haynûnet (birşeyin vaktinin gelmesi) anlamına bu eserde rastlanılmamıştır. Bunun birlikte talep anlamında çokça kullanıldığı, sülâsi mücerredi ve if‘âl bâbıyla eşanlamlı kullanımlarının yaygın olduğu; ancak tef‘îl, ifti‘âl, tefe‘ul gibi bâblarla benzer kullanımlarının bulunduğu ancak fazla olmadığı tespit edilmiştir. İstif‘âl bâbı, if‘âl ve tef‘îl bâbıyla aynı anlamdaki kullanımlarında geçişli iken, sülâsî mücerred, ifti‘âl, tefe‘ul gibi bâblarla benzer kullanımlarında lâzım bir fiil özelliği taşır. Bazen de if‘âl bâbının dönüşlülüğünün sağlandığı bir bâb özelliğindedir. Genellikle tefa‘ul (تَفعُّلٌ)babının bir özelliği olan tekellüf, bu bâbdan gelen bazı fiillerde de mevcuttur. Bu klasik anlamlarının yanı sıra istimrâr (devam etmek), istihrâc (çıkarmak), tehayyür (seçmek, yeğlemek), İbsâr (bakmak) gibi olası yeni manalar da taşıdığı saptanmıştır.
Keywords : Arap Dili ve Belagatı, Sarf, Mezid bablar, İstifâl bâbı, Sahîh i Buhârî