Tasavvufta İç Tenkit Geleneği: Ebu’l-Fazl Mehmed Efendi’nin Avâm, Şeyh ve Fakîh Eleştirisi Örneği

Authors : İbrahim Erol

Pages : 183-210

Doi:10.46231/sufiyye.1510987

View : 47 | Download : 78

Publication Date : 2024-12-31

Article Type : Research Paper

Abstract :Bu çalışma Ebu’l-Fazl Mehmed Efendi’nin tasavvufî eserlerinde, XVI. yüzyıl Osmanlı coğrafyasında meydana gelen manevî yozlaşmanın/bozulmanın müsebbibi olan avâm, şeyh ve fakîhlere yönelttiği eleştirileri konu edinmektedir. Tasavvufî düşüncenin gelişimine paralel olarak bu ilmin kurucuları ve muhakkik sûfîler, tasavvuf adı altında tedavüle sokulan fakat Kur’an ve sünnete uygun olmayan düşüncelere/uygulamalara ve bunların temsilcilerine yönelik tenkitler getirmişlerdir. Bu eleştiri kültürü XVI. yüzyılda dönemin önemli tarihçileri arasında yer alan İdrîs-i Bitlisî’nin (ö. 926/1520) oğlu Mehmed Efendi’nin eserlerinde de devam etmiştir. Müellifin tasavvufa dair Fusûlü ma‘rifeti’t-telbîs ve usûlü’t-temyîz beyne’t-tasavvuf ve’t-tedlîs ve Ta‘rîfu’t-telbîs ve teb‘îdü’l-İblîs isimli iki eserinin olduğu bilinmekle birlikte bu eserlerin müellife nispeti hususunda kaynaklarda ve bazı araştırmalarda farklı bilgilerin bulunması dikkat çekicidir. Tarihçi ve edebî kimliğinin yanında aynı zamanda bir sûfî olan Mehmed Efendi, yaşadığı dönemdeki manevî/tasavvufî bozulmanın sebepleri bağlamında avâm, şeyh/müteşeyyih ve âlim/fakîh gibi dini/tasavvufu temsil eden zümreleri tenkit etmiş; klasik tasavvuf metinlerini referans alarak mezkûr kavramlar etrafında ortaya çıkan problemleri tespit ve tashihe yönelik izahlarda bulunmuştur. Çalışmada Mehmed Efendi’nin yukarıda ifade edilen kavramlar etrafındaki tenkit ve tashihleri içerik analizi yöntemiyle tespit edilmeye çalışılmış, risalelerindeki referansları dikkate alınarak bu eserlerin iç tenkit geleneğindeki yerine dair bazı tespitlerde bulunulmuştur. Ayrıca daha önce herhangi bir akademik çalışmaya detaylı şekilde konu olmadığı görülen bu iki eserin müellife nispeti sorunu, çalışmanın tali problemi olarak incelenmiştir. Müellifin hayatı başka çalışmalarda ayrıntılı şekilde ele alındığından burada tekrarına lüzum görülmemiştir. Herhangi bir tarikat, şeyh ve âlim ismi zikretmeyen Mehmed Efendi’nin; avâmın tasavvuf anlayışı, müteşeyyihlerin çoğalması ve fakîhlerin temsil ve ilgisizlik problemleri ile tasavvufî anlayışın/yapının giderek bozulması arasında güçlü bir ilişki olduğu kanaatini taşıdığı sonucuna ulaşılmıştır. Çalışma, şeyh ve fakîh gibi dinin/tasavvufun göz önündeki temsilcileri üzerinden manevî yozlaşmaya dair Mehmed Efendi’nin eleştirilerini günümüze taşımakla birlikte, günümüzde de tasavvuf kisvesi altında tedavüle sokulan düşünce, ahlâk ve pratiklere yönelik varlığını sürdüren tasavvufî tartışmalara getirilebilecek çözüm önerilerine ışık tutmaktadır.
Keywords : Tasavvuf, Ebu’l-Fazl Mehmed Efendi, İç tenkit, Avâm, Şeyh, Fakîh.