Hâşiyeden Telife Uzanan Üslûp ve Muhtevasıyla Ebüssuûd Tefsiri: Bakara Sûresinin Birinci Âyeti Bağlamında

Authors : Muhammed İsa Yüksek

Pages : 333-357

Doi:10.26650/iuitd.2024.1445763

View : 28 | Download : 21

Publication Date : 2024-09-27

Article Type : Research Paper

Abstract :Zemahşerî’nin (ö. 538/1144) Abdülkâhir el-Cürcânî’nin (ö. 476/1078 79) nazım teorisini uyarlayarak kaleme aldığı başyapıtı el-Keşşâf, edebî belâgî analizlerle öne çıkan tefsir literatürüne kaynaklık etmiştir. Kur’ân’ın i‘câzını nazım-dizgi özellikleriyle ilişkilendiren bu literatürün en görkemli eserlerinden birisi de Beyzâvî’nin Envârü’t-tenzîl’idir. Tefsir ilminde sistematik şerh yazımı el-Keşşâf üzerine telif edilen şerhlerle başlamış, Envârü’t tenzîl’e yazılan şerh ve hâşiyelerle geleneğe dönüşmüştür. Ebüssuûd’un (ö. 982/1574) İrşâdü’l-ʿakli’s-selîm isimli eseri ise el-Keşşâf’ın ve Envârü’t tenzîl’in özenle kurgulanmış sentezinden ibarettir. Bununla birlikte İrşâd’ın Zemahşerî’nin yön verdiği edebî-belâgî tefsir geleneğinde müstesna bir yere sahip olduğu söylenebilir. Zira dikkatle incelendiğinde İrşâd’ın, el-Keşşâf ve Envârü’t-tenzîl tefsirleri üzerine yazılmış olan şerhlerde-haşiyelerde yapılan tespitler, analizler ve tartışmalar dikkate alınarak telif edildiği görülür. Bu araştırmanın sorunsalı modern dönemde şerh-hâşiye literatürüyle alakalı yapılan eleştiriler ve İrşâd’ın orijinal olmadığı iddiası muvacehesinde belirlenmiştir. Araştırma hurûf-ı mukattaadan oluşan Bakara sûresinin birinci âyeti ile sınırlandırılmıştır. Zira bu âyet formel-teorik yönleriyle, müelliflerin özgün tespitlerinin ve etkileşimlerinin izlenebileceği spesifik bir örnek teşkil etmektedir. Öncelikle Zemahşerî ve Beyzâvî’nin Bakara sûresi birinci âyeti tefsirlerinin söylem analizi yöntemiyle, ardından el-Keşşâf ve Envârü’t tenzîl şerhlerindeki-hâşiyelerindeki tespitlerin söylem ve süreç analizi yöntemleriyle incelendiği, son olarak da Ebüssuûd’un bu âyete yaptığı tefsirin içerik analiziyle ele alındığı araştırmada İrşâd’ın hâşiyeden telife uzanan özgün bir üslûp ve kurguya sahip olduğu sonucuna varılmıştır.
Keywords : Tefsir, Hâşiye, Zemahşerî, Beyzâvî, Ebüssuûd, İrşâdü’l ʿakli’s-selîm