Hanefî Geleneğin Klasik Sonrası Döneminde Özgür İrade Problemi: Semerkandî ve Sadrüşşerîa’nın Râzî’ye Eleştirileri

Authors : İmam Rabbani Çelik

Pages : 359-384

Doi:10.26650/iuitd.2024.1470584

View : 51 | Download : 27

Publication Date : 2024-09-27

Article Type : Research Paper

Abstract :Eş‘arî kelâmını meşşâî felsefenin dili ve kavramlarıyla yeniden inşa eden Fahreddin er-Râzî (ö. 606/1210) kulların fiillerinin cebr altında olduğunu ileri sürmüştür. Onun bu görüşünü ispat için getirdiği argüman klasik sonrası dönemde Hanefî kelâmcı ve usûlcülerinin de gündemini belirlemiştir. Mâverâünnehir’de Hanefî geleneğin kelâm ve usûldeki birikimini meşşâî felsefenin ve mantığın kavram ve meseleleriyle yeniden ele alan ilk düşünürlerden olan Şemseddin es-Semerkandî (ö. 702/1303) ve Sadrüşşerîa (ö. 747/1346) yazdıkları eserlerle Râzî’nin bu argümanına eleştiriler yöneltmiştir. Modern literatürde özellikle müstakil olarak Râzî’nin ve Sadrüşşerîa’nın insan fiillerine yaklaşımlarını konu edinen çalışmalar yapılmakla birlikte Semerkandî’nin bu husustaki görüşlerini hususen bu iki düşünürle irtibatlı şekilde ele alan bir çalışmaya ihtiyaç vardır. Söz konusu ihtiyaca cevap vermeyi amaçlayan bu makalede zikri geçen iki Hanefî ismin Râzî’nin argümanına getirdikleri eleştiride süreklilik ve değişimin izi sürülecek ve Mâverâünnehir’deki Hanefî geleneğin klasik sonrası dönem Eş‘arî birikimiyle hesaplaşmasının irade tartışmalarına nasıl yansıdığı gösterilecektir. Bu makalede mezkûr iki Hanefî düşünürden Semerkandî’nin Râzî’yi eleştirisine rağmen onun cebr argümanının hiyerarşik sebeplik zincirini benimseyerek illet anlayışında onunla benzeştiği, Sadrüşşerîa’nın ise farklı bir tam illet tasavvurundan hareketle hâlleri de bu illete dâhil ettiği tespit edilmiştir. Sadrüşşerîa eleştirisinde selefinden bir adım öteye giderek cebr argümanın öncüllerini çürütmeye çalışmıştır.
Keywords : Kelâm, Fıkıh Usulü, Hanefîler, Eş‘arîler, İnsan Fiilleri, İrade