İnsan Fiilleri Bağlamında Cevheretü’t-Tevhîd Şerhlerinde Mu‘tezile Eleştirisi

Authors : Hamdi YALÇIN

Pages : 45-74

View : 14 | Download : 4

Publication Date : 2022-06-25

Article Type : Research Paper

Abstract :İnsanın fiillerindeki rolü ve özgürlüğü meselesi erken dönemlerden itibaren İslâm düşünürlerini sürekli meşgul eden konulardan biri olmuştur. Her fırka ve mezhep kendi düşünce sistemi doğrultusunda probleme değinmiş, fikrî teati ve mütalaada bulunmuş ve meseleyi derinlemesine tartışmıştır. Söz konusu tartışmalar neticesinde ise her mezhebin kendine özgü insan, evren ve Allah tasavvuru oluşmuştur. Cevheretü’t-tevḥîd müellifi ve şârihi İbrâhim Lekānî (öl. 1041/1632) başta olmak üzere itikatta Eş‘arîyye ekolüne mensup olup bu ekolün gelişiminde ve yayılmasında önemli katkılarda bulunan diğer şârihler de bu minvalde görüşlerini temellendirip izah etmeye çalışmıştır. Cevheretü’t-tevḥîd şârihlerinin, muhalif fırkalarla mücadele ederek onları tenkit ettiği ve birçok noktada eleştiri yönelttiği fırkaların başında Mu‘tezile ekolü gelmektedir. Fiillerini gerçekleştirme hususunda insanların hür ve dolayısıyla yapıp ettiklerinden ötürü sorumlu olduklarını savunan Mu‘tezile ekolüne karşın şârihler görüşlerini iki temel üzerine bina ederek onların bu söylemlerine itirazda bulunmuşlardır. Bunlardan birincisine göre insan fiilleri, yaratma yönüyle Allah’ın mutlak kudreti kapsamındadır. Bu bakımdan yaratma kudretini Allah dışında bir varlığa izafe etmek mümkün değildir. İkinci olarak ise insan ancak kesbinin (yapma gücünün) neticesinde bir fiili meydana getirmektedir. Buna göre bir fiilin iki faili vardır. İlk fail Allah olup fiili yaratmakta, insan ise bu fiili kazanmaktadır. İnsan bu kesb sayesinde bir fiile etkide bulunduğundan dolayı eylemlerinden ahlâkî açıdan sorumludur. Ancak insanın her ne kadar kesbi olsa da hem kesb hem de kesbedilen Allah tarafından yaratılmaktadır. Konuyu ele alan eserlerden biri de Cevheretü’t-tevḥîd ve şerhleridir. Bu çalışma, insan fiilleri meselesi bağlamında Eş‘arîlik düşüncesinin 17. yy. ve sonrası dönem eserlerinden olan Cevheretü’t-tevḥîd şerhlerinde Mu‘tezile eleştirisini konu edinmektedir.
Keywords : Kelâm, Kesb, İrade, Mu'tezile, Cevheretü't Tevhîd, Şerh